2019 йил якунлари: Россия Марказий Осиё учун жозибадорлигини йўқотиб бормоқда

ОЛМАОТА – Россия расмийлари кўпинча «томорқа» деб атайдиган Марказий Осиёда давлатлари режим сиёсатидан ҳафсаласи пир бўлиб бормоқда ва Москвадан тобора узоқлашаётгани, унинг маҳаллий жамиятларга таъсири эса камайиб бормоқда.

Минтақада Россиядан узоқлашиш белгилари бир мунча вақт олдин кузатилган бўлса-да, у зоҳиран ҳар доим ҳам сезиларли бўлмаган.

Эндиликда бу юзаки сокинлик ўзгара бошлаган. Россия сиёсати режим қўшнилари тарафидан тобора кўпроқ танқид қилинаётган етмаганидек, Совет Иттифоқининг вориси билан маданий алоқаларни узишга уринишлар ҳам кўзга ташланмоқда.

«Карвонсарой» нашри ўтган йили юз берган ҳодисаларни сарҳисоб қилди – бу воқеалар Россиянинг хатти-ҳаракатларидан ҳафсаласи пир бўлаётган Марказий Осиё давлатларини миллий ўзликни англаш, Россияга муқобил иқтисодиётларни излаш ва халқаро ҳамжамият билан ҳамкорликни кучайтиришга ундамоқда.

Россияда авж олаётган ксенофобия

2019 йилда юз берган қатор воқеалар Россия жамиятида Марказиё осиёлик меҳнат мигрантларига нисбатан тоқатсизлик кучайиб бораётганини кўрсатган.

Дипломатик можарога келтириб чиқарган сўнгги воқеалардан бири 12 декабр куни Россиянинг Хабаровск шаҳрида рўй берган.

Маҳаллий ОМОН бўлинмаси ҳеч қандай асоссиз автобус ҳайдовчилари бўлиб ишлаётган 70 дан ортиқ Қирғизистон фуқароларини калтаклаган. Жабрланганлардан айримлари оғир аҳволда тушган.

Сентябрь ойида Россиянинг «Россия-1» давлат телеканалидаги «Жонли эфир» кўрсатуви бошловчиси Андрей Малахов ҳеч қандай далилларсиз қирғизистонлик таксичини ёлланма қотил сифатида россиялик миллиардернинг ўғлини ўлдирганликда айблаган. Мотоцикл минган йигит қирғизистонликнинг автомобилига урилиб ҳалок бўлган эди.

Орадан бир ой ўтиб, октябр ойида Москвадаги Жуковский аэропортида ҳақоратомуз ҳодиса юз берди – божхоначилар ва авиакомпания ходимлари тожикистонлик йўловчиларига бақириб, уларни таҳқирловчи ҳолатлардан ўтишга мажбурлаганлар.

Душанбелик журналист Анора Саркорова ўзининг Facebook саҳифасида қандай қилиб аэропортда сабабсиз ҳибсга олингани ва 40 дақиқа давомида нохолис сўроқ қилингани ҳақида ёзган. У қолдирган хабар бутун минтақадаги Facebook фойдаланувчилари орасида жиддий резонанс келтириб чиқарди, улар Россияда нославян кўринишдагиларга нисбатан нохолис муносабат масаласини кўтариб, ўз тажрибалари билан ўртоқлашганлар.

Яқинда ўтказилган тадқиқотга кўра, бу ҳолат руслар орасида ксенофобиянинг кучайгани билан изоҳланмоқда.

Москвадаги мустақил «Левада» маркази ўтказган сўровга кўра, 2019 йилда Россия аҳолиси орасида ксенофобик кайфият кескин кучайган. Россияликларнинг 72 фоизи (2017 йилда 58 фоиз) ҳукумат меҳнат мигрантлари оқимини чеклаши керак, деб ҳисоблайди.

Мигрантлар оқими ўзгармоқда

Россияда Марказий осиёлик меҳнат мигрантларининг яшаш шароитлари ёмонлашаётган бир пайтда, Қозоғистон мигрантлар учун қоидаларни янада соддалаштирмоқчи, деб хабар беради «Фарғона Ньюс».

Ташқи ишлар вазирлигининг мулоқот гуруҳи Қозоғистон билан визасиз режимга эга мамлакатлардан келган мигрантларга ишлаш учун рухсат олиш талабини бекор қилиш таклифини билдирган. Марказий Осиёнинг барча мамлакатлари Қозоғистон билан визасиз режимга эга.

Олмаотадаги «Халқаро ҳуқуқий ташаббус» (ХҲТ) нодавлат ташкилоти меҳнат мигрантларининг ишга ёлланиш тартибини соддалаштиришни тавсия қилган. Қозоғистон ИИВ Миграция хизмати вакилининг ишонтиришича, «ушбу тавсиялар деярли бажарилган».

Сўнгги йилларда Қозоғистон аввал Россияда ишлаган кўплаб Марказий осиёлик меҳнат муҳожирлари учун жозибадор мамлакатга айланди, деган эди бишкеклик иқтисодчи Элмира Суранчиева октябр ойида.

Бошқа давлатларнинг меҳнат мигрантларини қабул қилиш йўлидаги чоралари, русларнинг ксенофобик муносабати ва мамлакатдаги иқтисодий пасайиш Россиядан ишчи кучининг сезиларли даражада чиқиб кетишига ва натижада жиддий демографик муаммоларга сабаб бўлган.

Қозоғистонда «биродар» деб ҳисобланадиган қирғизистонлик меҳнат мигрантлари учун иш шароитлари анча қулайроқ ва нисбатан барқарор иқтисодиёт келажак учун режалар тузишга имкон беради, деб қўшимча қилган Суранчиева.

Қўш иқтисодий стандартлар

Россия режими ўз бозорига қозоғистонлик тадбиркорларнинг киришига йўл қўймаслик учун барча маъмурий воситаларни ишга солмоқда, деб хабар берган ноябр ойида «Атамекен» Қозоғистон миллий тадбиркорлар палатаси.

Бу ҳолат товарларнинг эркин ҳаракатланишини таъминлайдиган ва Марказий Осиёнинг бир қатор давлатларини ўз ичига оладиган Россия бошқарувидаги Евроосиё иқтисодий иттифоқининг (ЕОИИ) асосий тамойилларига зиддир.

«Атамекен»га кўра, Кремль давлат харидларини амалга оширишда қозоғистонлик тадбиркорларни ҳуқуқий жиҳатдан чеклайди ва ўз ишлаб чиқарувчиларига асоссиз равишда устунлик беради.

Жумладан, палата хабарига кўра, Россия қишлоқ хўжалиги соҳасини тартибга солувчи идора – Россельхознадзор Қозоғистондан кириб келаётган сут маҳсулотлари ва музлатилган озиқ-овқатларга нисбатан бир неча марта чекловлар қўйган.

Йил бошида қозоғистонлик экспортчилар расмий Нур-Султонга мурожаат қилиб, Қозоғистон бозорига ҳеч қандай тўсиқларсиз маҳсулот кириб келаётган Россия режимига қарши чора кўришни сўраган.

«ЕОИИ аслида ҳеч қандай иқтисодий миссияга эга эмас, балки у постсовет ҳудудда Россиянинг таъсирини тиклашга қаратилган сиёсий лойиҳадир», деган эди собиқ қозоғистонлик дипломат, «Марказий Осиёдаги геосиёсат» китоби муаллифи, олмаоталик Расул Жумали апрель ойида.

Россия ОАВ аудиторияни йўқотмоқда

Бир вақтнинг ўзида Марказий Осиёликларнинг Россия ОАВга ишончи камайиб бормоқда, бунинг ўрнига улар янгиликларни ўз тилларидаги маҳаллий веб-сайтлар ва ижтимоий тармоқлардан олмоқдалар.

Россия телеканаллари ҳатто Россияда ҳам ўз аудиториясини бой бермоқда, бунга уларнинг ашаддий кремлпарастлик ташвиқотини олиб бораётгани сабаб бўлмоқда, дейилади август ойида «Levada» маркази чоп этган «Россия оммавий ахборот маркази» деб номланган ҳисоботда.

Октябрь ойида Туркманистон Россия телеканалларидан воз кечди. Улар ҳатто сунъий йўлдош антенналари орқали ҳам узатилмайди, деди давлат телекоммуникация компанияси – «Туркмантелеком»даги манба.

Бу воқеадан бир ой аввал Марказий Осиёда ОАВ ривожи ва инсон ҳуқуқларига оид масалалар билан шуғулланувчи Лондондаги Уруш ва тинчликни ёритиш институти (IWPR) Марказий Осиёда онлайн ахборот истеъмолига оид тадқиқот натижаларини эълон қилди.

Унга кўра, Марказий Осиёлик ёшлар янгиликлардан асосан ижтимоий тармоқлардан орқали хабардор бўлиши ва бу кўрсаткич Ўзбекистонда 87, Қирғизистонда эса 92 фоиз эканлиги маълум бўлган.

IWPR ҳисоботи Қозоғистон ва Қирғизистонда қозоқ ва қирғиз тилидаги онлайн контентга эҳтиёж ортиб бораётганини, Тожикистон ва Ўзбекистонда эса тожик ва ўзбек тилида контент тақдим этаётган блоглар оммалашаётганини қайд этган.

Марказий Осиёлик томошабинлар Россия телеканалларидаги ташвиқот тўсиқларини ёқтирмай қолган, дейди бишкеклик оммавий ахборот воситалари кузатувчиси Эрлан Сатибеков.

Аммо мамлакатнинг Россия билан чегарадош бўлган Қозоғистон шимолида етакчилик қилаётган рус телевидениеси Нур-Султонга учун муаммо туғдиради, дейди олмаоталик сиёсий таҳлилчи Айдос Сарим. «У ердаги кўпчилик аҳолининг миллий ўзликни англаш билан боғлиқ муаммоси миллий хафвсизликка тўғридан-тўғри таҳдиддир.»

Рус тилидан воз кечиш

2019 йил бошида Қозоғистон тенгенинг фақат қозоқ тилидаги янги дизайнини тасдиқлади, унда айни дамда муомалада бўлган тенгенинг орқа тарафидаги каби ҳеч қандай русча ёзув йўқ. Янги пул бирлиги қайси санадан муомалага киритилиши ҳақида маълумот берилмаган.

Режадаги дизайнда қозоқ миллий нақши, давлат тарихи ва ривожига ҳисса қўшган таниқли шахсларнинг суратлари, ўзига хос тарихий, географик жойлар ва архитектура ёдгорликлари, Қозоғистонга хос ўсимлик ва ҳайвонот дунёси намуналарининг расмлари, шу билан бирга, давлат билан боғлиқ муҳим рамзлар киритилади.

2017 йил бошида Қозоғистон 2025 йилгача босқичма-босқич қозоқ тилидаги кирилл имлосидан лотин имлосига ўтишни ўтишни режалаштирган эди.

Марказий Осиёнинг бошқа давлатлари ҳам кириллча ёзувлардан холи бўлган пул бирликларини босиб чиқарган эдилар: ўзбек сўми фақат лотин имлосида, Тожикистоннинг пул бирлиги сомонийда эса, тожик ва инглиз тилларидаги ёзувлар бор.

Қозоғистоннинг қарори Россияни аччиғини келтирган.

Февраль ойида бир гуруҳ россиялик миллатчилар ўз Facebook саҳифасида Қозоғистоннинг шимолий вилоятларини тортиб олинишини ёзиб, Нур-Султонга таҳдид қилди. Бу ҳудудда мамлакатнинг русийзабон аҳолиси тўпланган.

Улар Қримда юз берган воқеаларни мисол ўлароқ келтирганлар. 2014 йилда Россия Қримни ва русийзабон айирмачилар истиқомат қилувчи Украинанинг шарқий қисмидаги Донбассни ноқонуний босиб олиб, мустақил деб эълон қилган эди, аммо халқаро ҳамжамият буни тан олмаган.