Қозоғистон Хитойдан келаётган этник қозоқлар учун фуқаролик олишни енгиллаштирмоқда

ОЛМАОТА – Қозоғистон Хитойдан ўз аждодлари ватанига кўчиб келишни истаган этник қозоқларга иммиграция жараёнини енгиллаштирмоқда. Хитой ҳукумати Шинжон Уйғур автоном ҳудудида мусулмонларни таъқиб қилаётгани учун халқаро танқидга учраб келади.

31 май куни Қозоғистон президенти Қосим-Жўмарт Тўқаев миграция қонунидаги «ўралман» (қайтувчи) атамасини «қандас» (қондош) атамасига ўзгартирувчи ҳужжатни имзолади.

Ўралманлар – қўшни давлатлардан Қозоғистонга кўчиб ўтган этник қозоқлардир.

Бундан буён қозоқ фуқаролигига эга бўлмаган этник қозоқлар Қозоғистонда доимий яшаш ҳуқуқи ва Қозоғистон фуқаролигини соддалаштирилган тартибда олишлари мумкин.

Шунингдек, янги қонун мамлакат иқтисодиёти эҳтиёжларини қондириш, қулай инвестиция муҳитини яратиш ва миграцияни бошқаришда замонавий халқаро тажрибадан фойдаланишга қаратилган.

Бу ташаббус бир неча йиллардан бери Қозоғистонда муҳокама қилиб келинаётган эди.

«Аввал айтганимдек, тарихий ватанига қайтаётган қозоқларга «ўралман» дея мурожаат қилишни тўхтатишимиз, бунинг ўрнига «қандас» атамасидан фойдаланишимиз керак», деб ёзган Тўқаев ўзининг Twitter саҳифасида.

Ўтган йил ноябрь ойида Тўқаев 1991 йилдан бери Қозоғистонга 1 миллиондан ортиқ қозоқ кўчиб ўтганини маълум қилган эди.

«Ўралман» атамасини аввалдан ёқтирмас эдим, улар бизга қариндош қозоқлар», деб айтган тадбиркор ва сиёсий арбоб Булат Абилов февраль ойида Капчағайда муҳтожларга совға улашиш маросимида.

«Айрим тарихий сабабларга кўра, улар бошқа юртларда яшаб келганлар. «Ўралман» атамаси «қандасга» алмаштирилганидан хурсандман», деди у.

Қуллик меҳнати

Жамият бу ислоҳотни чет элда яшайдиган қозоқлар, хусусан, Хитойдан ўз ватанига кўчиб келаётганларнинг мақомини ошириш чораси сифатида қабул қилган.

Сўнгги йилларда у ерда туркийзабон мусулмонлар, жумладан этник қозоқ, қирғиз ва уйғурларга нисбатан тазйиқ кучайган.

Сўнгги йилларда этник қозоқларнинг Хитойдан Қозоғистонга кўчиб ўтиши оммавий ахборот воситалари ва жамоатчилик эътиборида бўлиб турибди. Хитойда ҳукумат томонидан доимий таъқиб қилинаётган этник қозоқлар Нур-Султондан ёрдам сўраган.

Шинжондаги қайта тарбиялаш лагерларида мусулмонларнинг ҳибсда сақланиши диққат марказидаги асосий масала бўлиб келган. Лекин, ўтган йилдан бери янги муаммо – мажбурий меҳнат муаммоси пайдо бўлган.

Ўтган йилнинг июл ойида 35 яшар Аман Жандибай Шинжондан Қозоғистон жанубидаги Туркистон шаҳрига кўчиб ўтди.

У 2018 йилда саккиз ой яшаган қайта тарбиялаш лагеридан озод қилинганини айтган. Шундан сўнг, Хитой расмийлари уни дарҳол уяли телефонлар ишлаб чиқарадиган корхонада ишлашга мажбурлаганлар.

«Менга арзимаган пул беришарди, лекин кета олмасдим», деди Жандибай. «Полициячилар мени калтаклашар, қамоққа тушиб ўлишим мумкинлигини айтиб, таҳдид қилишарди.»

Бир неча ойдан кейин Жандибай қўлини синдириб олди ва унга ишдан кетишга рухсат беришди.

«Буларнинг ҳаммасини худди қўрқинчли туш каби эслайман», деб айтган у.

2018 йилда Хитой ҳукумати ва компаниялари ўзаро тил бириктирди, дейди олмаоталик ҳуқуқ ҳимоячиси Серикжан Билаш (унинг ўзи ҳам Хитойдан Қозоғистонга кўчиб келган).

«Ишлаб чиқариш корхоналарида қора ишчиларга эҳтиёж пайдо бўлган пайт ҳукумат уларни сиёсий лагерлар битирувчилари – туркийзабон этник озчиликлар вакиллари билан таъминлай бошлади, уларни эксплуатация қилиб, қулдек ишлатишар эди», деди Билаш.

Хитой ҳукумати «ватанпарвар эмасликда» айбланган қозоқлар, қирғизлар ва уйғурларни тўлақонли фуқаро ўрнида кўрмайди, деди у.

Пекинга қарши санкциялар

Қозоқ жамоатчилиги Хитойдаги этник озчиликлар, жумладан, тарихий ватанларидан ёрдам сўрашга мажбур бўлган этник қозоқларнинг таъқиб қилинаётганидан ғазабда, дейди Билаш.

Жаҳон ҳамжамияти Хитойда инсон ҳуқуқларининг мунтазам равишда поймол қилинишини қоралаган.

14 май куни АҚШ Сенати Шинжондаги мусулмонларни тазйиқ қилгани учун Хитой режимига қарши санкциялар жорий этувчи қонун лойиҳасини маъқуллаган, деб хабар беради Озод Европа/Озодлик радиоси қозоқ хизмати.

«Қонун лойиҳаси (қабул қилинган тақдирда) аксари исломга эътиқод қилувчи уйғурлар, қозоқлар ва Шинжондаги бошқа тубжой аҳолига тазйиқ ўтказган Хитой ҳукуматидаги юқори лавозимли мансабдорларга қарши санкциялар жорий қилиш ва инсон ҳуқуқларини бўғиш учун ишлатилган товарларга бир қатор экспорт чекловлари қўллаш имконини беради», дейилади Озодлик радиоси хабарида.

Рейтерга кўра, АҚШ Сенатининг ташқи алоқалар қўмитаси раиси, сенатор Жеймс Риш ушбу қонун лойиҳаси «Хитойда инсон ҳуқуқларининг кенг қамровли ва қўпол бузилишларига қарши курашдаги муҳим қадам» эканлигини айтган.

2019 йилда Қозоғистонда аксилхитой кайфияти кучайган. Бу мунтазам намойишлар ҳам маҳаллий ва хитойлик ишчилар ўртасидаги тўқнашувларда ўз аксини топган.

Ўтган йилнинг сентябр ойида Жанаўзенда аксилхитой намойишлари бўлиб ўтди. 500 га яқин намойишчи шаҳарнинг марказий майдонга чиқиб, Хитой режимини қораловчи шиорларни ҳайқирган. Иштирокчиларнинг кўпи Қозоғистоннинг бошқа шаҳарларидан келган.

Ўша ойнинг ўзида жанаўзенликлар навбатдаги митингни ўтказдилар. Намойишчилар Қозоғистонда Хитой фабрикалари қурилишига ва Қозоғистон учун зарарли деб кўрилган Хитой билан яқин иқтисодий ҳамкорликка қарши чиқишган.