Россиянинг таъсири камайиб бораётган бир пайтда Хитой Марказий Осиёда хавфсизлик cоҳасидаги ролини кучайтирмоқда

ОЛМАОТА – Яқинда ўтказилган тадқиқотга кўра, Хитой режими Россиянинг таъсири камайиб бораётган Марказий Осиёда хавфсизлик соҳасидаги ҳозирлигини кучайтирмоқда.

27 май куни Вашингтон шаҳридаги Кеннан институти томонидан эълон қилинган ҳисоботга кўра, Марказий Осиё Россия ва Хитой режимлари таъсир учун ўзаро мусобақалашаётган геосиёсий ўтиш даврини бошидан кечирмоқда.

2015 йилда тузилган ва Марказий Осиёнинг айрим давлатлари аъзо бўлган Россия раҳбарлигидаги Евросиё иқтисодий иттифоқига қарамай, Москва йиллар давомида Марказий Осиёдаги иқтисодий таъсир воситаларини йўқотаёзган.

Москванинг иқтисодий ҳукмронлиги заифлашди ва Пекинга ўз ўрнини бўшатиб берди. 90-йилларда минтақадаги умумий савдо ҳажмининг 80 фоизи Россия ҳиссасига тўғри келган бўлса, ҳозирда Пекин улушининг учдан икки қисмини ташкил этмоқда (ҳозирги вақтда Россия ва Марказий Осиё ўртасидаги йиллик савдо ҳажми 18,6 миллиард долларга тенг).

Ўз навбатида, Пекин ўз маҳсулотларини экспорт қилиш учун транспорт йўлаклари тизимини яратишга қаратилган кенг миқёсли «Бир камар – бир йўл» ташаббуси доирасидаги турли инфратузилмавий лойиҳаларни фаол равишда молиялаштириш орқали бу мавқени эгаллаган.

Москва минтақада хавфсизликнинг асосий кафолати бўлиб қолаётган бир пайтда, бу соҳага Пекин ҳам кириб келди, дейилади ҳисоботда.

Ҳисоботга кўра, Пекин «сўнгги беш йил ичида минтақадаги қурол-яроғнинг 18 фоизини етказиб берган – 2010-2014 йилларда Марказий Осиё қурол-яроғ импортининг 1,5 фоизи Хитой ҳиссасига тўғри келар эди», дейилади тадқиқотда.

Хитой режими, шунингдек Россия технологиялари орқада бўлган соҳаларда ҳам устунлик қилмоқда. Сўнгги йилларда Пекин Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистонга жанговар дронлар ҳам етказиб берган. Ушбу стратегик соҳани аввал АҚШ ва Исроил эгаллаган эди, дейилади ҳисоботда.

Россиянинг ўзгармас таъсири

Шундай бўлса-да, Кремль хавфсизлик соҳасида ҳукмронлик қилишда давом этмоқда.

Кеннан ҳисоботида айтилишича, сўнгги беш йил давомида минтақадаги қурол-яроғ бозорининг 62 фоизи Россия режимининг ҳиссасига тўғри келган. 2018 йилда эса у Тожикистондан ҳудудидан туриб, Афғонистонга 1989 йилдан бери илк ҳалокатли зарбани йўллаган эди.

Бундан ташқари, Кремль 2002 йилдан бери Россия, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистондан таркиб топган ҳарбий блок – Коллектив хавфсизлик шартномаси ташкилоти фаолиятини мувофиқлаштириб келмоқда.

Амалда Москва ва Пекин ўртасида ҳали рақобат бошланганича йўқ, дейди ҳисоботнинг асосий муаллифларидан бири бўлган Бредли Жардин Озодлик (RFE/RL) радиосига.

«Хитой қурол-яроғ таъминотчиси сифатида ривожланиб борар экан, у Россиянинг улушини тортиб олиши керак бўлади. Ана ўшанда Пекин ва Москва ўртасидаги муносабатларда танглик кузатилиши мумкин», деди у.

Хитойнинг хавфсизлик соҳасига таъсири кучаймоқда

Бу орада Пекин Марказий Осиё давлатлари билан ҳарбий ҳамкорликни жадаллаштирмоқда.

Жумладан, ўтган йил август ойида Тожикистоннинг тоғли ҳудудларида тожик ва хитой аскарлари иштирокида аксилтеррор машғулотлар ўтказилди, деб хабар берган эди ўшанда Озодлик радиоси тожик хизмати.

Тожикистон мудофаа вазирлигига кўра, қўшма машғулотлардан кўзланган мақсад – «икки давлат жанговар бўлинмаларининг террорчи ва экстремистик гуруҳлар таҳдидларига қарши кураш чораларини машқ қилиш» бўлган.

Хитой режими ва Тожикистон ўртасидаги ҳарбий ҳамкорлик «сўнгги беш йил ичида сезиларли даражада кучайди», деб хабар қилган эди ўшанда Озод Европа/Озодлик радиоси.

2016 йилнинг октябр ойида икки мамлакат 10 мингга яқин ҳарбий, жумладан 200 нафар хитойлик аскар иштирокида қўшма машқлар ўтказган.

Бундан ташқари, журналистлар ва сунъий йўлдошлар Тожикистоннинг Хитой ва Афғонистон билан чегарадош шарқий қисмида Хитой ҳарбий объектлари – кузатув минораларига эга икки қаватли бинолар ва хитойлик аскарлар борлигини аниқлади, деб хабар берган эди Washington Post 2019 йил феврал ойида.

Қирғизистон Қуролли кучларининг захирадаги полковниги ва Марказий Осиёда инқирозларни бошқариш бўйича ишчи гуруҳнинг собиқ раҳбари, бишкеклик Токтогул Какчекеевнинг сўзларига кўра, Пекин минтақавий хавфсизлик соҳасида ҳам ўз мавқеини мустаҳкамламоқда.

Пекин ўзининг Жамоат хавфсизлиги ва Мудофаа вазирликлари орқали Марказий Осиё мамлакатларини моддий-техник ёрдам, жумладан қурол-яроғ ва ҳарбий техника билан таъминлаяпти, деди у.

Хитой режими «Шанхай Ҳамкорлик Ташкилотига [ШҲТ] аъзоликдан халқаро ҳуқуқий асос сифатида фойдаланиб Марказий Осиёга кириб бормоқда, чунки ШҲТ иқтисодий дастурлардан ташқари терроризм, диний экстремизм ва наркотрафикка қарши кураш каби бошқа йўналишларни ҳам ўз ичига олади», деди Какчекеев.

Хитой ва Россия ўртасида ихтилоф кучаймоқда

Шу билан бирга, Какчекеевнинг айтишича, Москва хавфсизлик борасида ўз ўрнини Пекинга бериб қўймайди, чунки «Россия бу борадаги ҳар қандай ён беришни ортга чекиниш деб қабул қилади».

Хитойнинг минтақага ҳарбий кўмаги қурол-аслаҳа билан таъминлашдан тортиб, қўшма ҳарбий машғулотларгача турли кўринишларда акс этмоқда, деди Киевдаги Армия, конверсия ва қуролсизланиш бўйича тадқиқотлар марказининг Осиё-Тинч океани ҳудуди бўйича раҳбари Юрий Пойта.

«Хитой ўзининг «юмшоқ куч» сиёсати воситаси бўлмиш инвестиция лойиҳалари Россиянинг ҳимоясига қарам бўлиб қолишини хоҳламайди», деди у.

Москва Марказий Осиёнинг хавфсизлик соҳасида Хитой билан ҳамкорлик қилаётганидан норози, деди Пойта.