Қозоғистондаги очарчилик ҳақидаги филм Оскарга даъвогарлик қилади

ОЛМАОТА – Қозоғистонда 1930-йилларда Сталин даврига оид очарчилик даҳшатларини акс эттирган филм бу йил Оскар учун даъвогарлик қилмоқда.

Олмаотадаги «MG Productions» компанияси суратга олган «Дашт йиғиси» филми «хорижий тилдаги энг яхши филм» номинациясида Голливудда ҳар йили ўтказиладиган «Оскар» киномукофотига даъвогарлик қиладиган бўлди. Бу филм декабр ойи бошида «Оскар» учун илгари сурилган.

«Дашт йиғиси» филмида 1930-йилларда Совет Иттифоқи тарафидан қишлоқ хўжалигини мажбурий коллективлаштириш чоғида ўша пайтдаги Қозоғистон ССР дуч келган фожиа тасвирланган. Бу сиёсат натижасида бой-бадавлат қозоқларнинг чорва моллари тортиб олинган, очарчилик юзага келган ва аҳолининг катта қисмини ўлган.

Оғир ҳикоя

Филмни суратга олиш учун бир неча йил керак бўлди. Асосий саҳналар 2018 йилда Қозоғистон-Хитой чегарасидаги Жунгар-Олатов тоғ тизмасида суратга олинган. Бу ерлар тизза баробар қор ёғиши ва баҳор ойларида ҳам қаҳратон қиш ҳукмронлик қилиши билан ажралиб туради.

Совет ҳокимиятидан қочган қозоқлар айнан шу ердан Хитойга ўтишлари керак эди.

Турмуш ўртоғи Қизил Армия тарафидан ҳибсга олингач, қизи ва ўғли билан ёлғиз қолган Нурия исмли қаҳрамон ролини актриса Саяжан Кулимбетова ижро этган.

У болалари билан хавфсиз бошпана излаб йўлга чиқади. Сафари давомида унга бўрилар ҳужум қилади ва Нурия ҳаётидаги энг мушкул танловни амалга оширади: қизини бўриларга ташлаб, ўғлини қутқаради ва қозоқлар учун муҳим бўлган наслни давом эттириш вазифасини адо этади. Она ва ўғил омон қолишади.

Нурия сингари очарчилик билан тўқнаш келган бошқа қозоқлар ҳам қочишга мажбур эдилар. Коммунистлар уларнинг асосий озиқ-овқат манбаи бўлган чорва моллари – туя, қўй ва отларини тортиб олган.

Кўп бойлар ўз сурувларини олис ва хавфсиз жойга олиб кетишга уринганлар.

Ўша вақтларда коммунистик режим раҳбари бўлган совет диктатори Иосиф Сталин уларни халқ душманлари деб атаб, судсиз ва терговсиз отувга ҳукм қилган.

Москвадаги коммунистлар турли уруғлардан ташкил топган қозоқ кўчманчи жамоаларининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишмаган, дейди Қозоғистон Миллий университети тарихчиси Ануар Галиев.

Қозоқларнинг урф-одати бўйича қариндошлар бир-бирига ёрдам бериши керак эди.

«Бойлар асосан жамиятнинг иш берувчилари ва боқувчилари бўлишган. Қариндошлари уларнинг молларини боққан, хўжаликларида ёрдам берган, бу меҳнатлари учун уларга озиқ-овқат билан ҳақ тўланган. Россия коммунистлари қозоқ бойларининг мол-мулкини мусодара қилганларида улар Россиядаги каби «эксплуататорлар» деб қаралган. Оқибатда, нафақат бойлар, балки бутун аҳоли жабр кўрган», деб айтган Галиев.

Миллионлаб қозоқлар ҳалок бўлган

Қозоғистондаги очарчилик қурбонларига оид тахминлар турлича. Россия режими ўзидан аввалги Совет ҳокимиятидан ўрнак олиб, ваҳшийликни ёритмасликка ҳаракат қилади ва кўп саволларга жавоб бериши мумкин бўлган статистик маълумотларни очиқламайди.

1930-йилларда қозоқ миллий лидери Алихан Букейхан тақдим этган яна бир тахминга кўра, ўлганлар сони 4 миллиондан ортиқ, деб ёзган Informburo.kz сайти 2014 йилда. Букейханнинг ўзи Москвада 1937-йиллардаги Сталин қатағонларида қатл қилинган.

Қозоғистон ҳукуматининг рақамлари анча паст бўлса-да, воқеаларнинг даҳшатини акс эттиради.

«Сталиннинг жиноий коллективлаштириш сиёсати натижасида бир ярим миллион қозоқ очликдан ўлган. Яна 1,3 миллиони эса қатағонлар ва маҳрумликдан қочиб, Совет иттифоқидан чиқиб кетишга мажбур бўлган», деган эди 2015 йилнинг апрель ойида ўша вақтдаги президент Нурсултон Назарбоев.

«Дунёдаги ҳеч бир мамлакат ва халқ қозоқ халқичалик демографик вазиятда бу каби ўзгариш ёки қирилиб кетиш хавфига тўқнаш келмаган», деб қўшимча қилган Назарбоев ўшанда Қозоғистон халқ маслаҳат кенгашига мурожаатида.

Совет республикалари орасида очарчилик сабабли Қозоғистон энг кўп аҳолисини йўқотган (22.4%), ундан кейин Украина (13.3%), Россия (3.2%) ва Беларус (1.3%) туради, деб айтган 2017 йилда украиналик тадқиқотчи Наталия Левчук Украинанинг UNIAN янгиликлар агентлигига кўра.

Ҳатто, бугун қозоқ тарихчилари ва демографлари очарчилик қурбонлари ёки фожиагача қозоқ миллати аҳолисининг сони борасида якдил фикрга кела олмаганлар.

Фожиани ўрганиш

Фильм ижодкорлари воқеаларни қурбонларнинг ҳақиқий тақдирлари ва ҳикоялари орқали тасвирлашга ҳаракат қилдилар.

Продюсерлик компаниясининг тадқиқотчилари фожианинг асл табиатини ҳеч қандай безакларсиз етказиб бериш учун адабиётлар, архив материалларини ўрганиш, суҳбатлар ўтказиш билан жуда кўп меҳнат қилдилар, дейди фильм режиссери Марина Кунарова.

Айниқса, фильм очлик туфайли ақлдан озганларнинг одамхўрлик билан ҳаддан ошиши каби даҳшатли саҳналарни ҳам ўз ичига олади.

«Бу ҳар ким ҳам тирик чиқавермайдиган инсон фожиаси ҳақидаги ҳикоядир», дейди Кунарова. «Шунингдек, фильм ҳар қандай вазиятда, ҳатто энг чидаб бўлмас ҳолатларда ҳам одам ўз инсонийлигини йўқотмаслиги кераклиги ҳақида сўзлайди.»

Фильм умумбашарий инсоний қадриятлар, ватанпарварлик ва қозоқ миллатининг бардоши каби мавзуларни тилга олади, қолиплардан ташқарига чиққан ҳикоя қозоқ ва ғарб томошабинларга хуш келади, дейди Кунарова.

«Унутмаслигимиз керак»

Фильм продюсери Ернар Маликов учун фильмни молиялаштириш алоҳида муаммога айланган.

Фильмни ташқи манбалар ҳисобидан молиялаштириш муваффақиятсизликка учраганидан сўнг, Маликов кўпчилик харажатларини краудфандинг ёрдамида ўзи қоплаган.

Ҳозирда ўз иқтисодий ҳолатини ўнглаган Қозоғистон ҳукумати Маликовнинг филми халқаро фестивалда иштирок этиши учун ҳар қандай харажатларни тўлашга ваъда берган, деди у.

«Совет ҳукумати даврида ушбу қалтис мавзу кўп йиллар тақиқда эди. Шу сабабли ҳам қозоқ ёшлари тарихнинг бу босқичи ҳақида маълумотга эга эмаслар, аммо биз ўтмиш сабоқларини унутмаслигимиз керак», деди Маликов.

Кремл бир неча йиллардан бери 1930-йиллардаги фожиани тарихий масъулият олдидаги қўрқув сабабли оқлашга уриниб келади.

Масалан, 2019 йилда Қозоғистондаги очарчилик ҳақидаги ҳужжатли фильмга жавобан, Россия ташқи ишлар вазирлиги очарчиликка қурғоқчилик ва қаҳатчилик каби «табиий сабаблар» таъсир кўрсатгани ҳақида баёнот берган эди.

«Россияга биродар Марказий Осиё халқлари тарихий фактларни «миллий ўйинлар» ёрдамида бузиб кўрсатиш ҳаракатларига алданмасликларига ишонамиз», деб қўшимча қилган Ташқи ишлар вазирлиги.

Ҳужжатли фильм муаллифи, олмаоталик журналист Жанболат Мамайга кўра, Кремлнинг очарчилик борасидаги даъволари «очиқ ёлғондан» бошқа нарса эмас.

«Қозоғистонда сақлаб келинаётган материаллар қозоқ заминида содир этилган геноцидни тасдиқлайди», деди Мамай. «Бироқ, Кремл муҳим архив ҳужжатларини махфийлаштирган.»

Кремл қўлидаги бу ҳужжатлар ошкор бўлса, Москва «Совет ҳукуматининг энг улкан жиноятларини тан олишга» мажбур бўлади, деди у.

Ўтган ой, Россиялик сиёсатчилар ва журналистлар модомики Қозоғистон ўз ҳудудининг бир қисми «Россиянинг совғаси» бўлганини тан олмас экан, эҳтимол Кремл уларни қайтариб олиши керакдир, деган фикрни билдиришган.