Танглик кучайиб борар экан, Хитойнинг шериклари ва қарздорлари можарога аралашиб қолиш хавфи остида қолмоқдалар

Таҳлилчиларнинг фикрича, Хитой билан яқин иттифоқдош бўлган ёки ундан катта қарзи бор давлатлар Пекиннинг геосиёсий ўйинлари ва ҳатто келажакда юзага келиши мумкин бўлган можароларга аралашиб қолиш хавфи билан юзма-юз келмоқда.

Бу хавотирлар Пекиннинг ўз қудратини намойиш қилиши ва қўшнилари билан бўлган ҳудудий низолари дунёдаги тинчликка раҳна солаётгани ва глобал иқтисодий оқибатларга олиб келадиган дунёдаги энг гавжум юк ташиш йўлларини тўсиб қўйиши мумкинлиги сабабли янада кучайиб бормоқда.

Кўпчиликнинг айтишича, Пекиннинг ўз геосиёсий қарорларида таъсир воситаларидан фойдаланиши билан боғлиқ ўсиб бораётган тенденция кузатилмоқда.

Яқинда Атлантика кенгаши томонидан ўтказилган «Хитой билан ҳамкорлик: хатарлар ва имкониятлар» номли тадқиқотида айтилишича, «Хитой ўзининг ўсиб бораётган иқтисодий қудратидан бошқа давлатларни ташқи сиёсатидаги устуворликлар ёки халқаро муносабатлар тамойилларига риоя қилишга мажбурлаш ёки ундаш воситаси сифатида фойдаланмоқда».

Пекин бу устунликдан «Бирлашган Миллатлар Ташкилотидаги бошқа нолиберал ҳукуматларни қўллаб-қувватлашни ташкил қилиш, масалан, ўзининг «Камар ва йўл» ташаббуси (BRI) каби манфаатларини илгари суриш, халқаро миқёсдаги сиёсий эркинликларнинг асосий тамойилларига қарши чиқиш учун инсон ҳуқуқлари ва давлат суверенитети бўйича ўз ғояларини тарғиб қилишда фойдаланмоқда», дейилади тадқиқотда.

Пекиннинг изми остида

«Бир камар, бир йўл» номи билан ҳам танилган BRI Пекиннинг Осиё, Африка, Европа ва Океания бўйлаб 78 мамлакатни боғлайдиган йирик инфратузилма лойиҳасидир.

Ушбу лойиҳа доирасида денгиз портлари ва қуруқликдаги транспорт воситаларининг ривожлантирилиши тижорий характерга эга бўлса-да, танқидчиларга кўра, улар қўш мақсад учун хизмат қилади – Хитойнинг тез ўсиб бораётган армиясига ўз таъсирини кенгайтириш имконини беради.

Инфратузилмавий лойиҳа Хитойни ҳарбий ва тижорий объектлар тармоғи орқали Африка шохи мамлакатлари билан боғлашга қаратилган.

«Марваридлар шодаси» стратегиясининг бир қисми сифатида Хитой денгиз йўллари бир қанча йирик портлар орқали Малдив оролларидан бошлаб Бангладеш, Шри-Ланка, Покистон, Эрон ва Сомалигача бўлган бир нечта йирик портлар ва бир нечта йирик денгиз бўғозлари орқали ўтиши кўзда тутилган.

BRI ушбу муҳим денгиз портларидан ички йўналишлар бўйлаб давом этиб, Яқин Шарқ, Марказий Осиё ва Африканинг бошқа қисмларига етиб боради.

«Марваридлар шодаси» шунингдек, Тайван масаласида кенг миқёсли можаро бошланган тақдирда, Пекинга устунлик бериши ва босим воситасига айланиши мумкин.

Ўтган ой Хитойнинг Тайвандаги ҳарбий машғулотлари Пекиннинг ҳарбий экспансионизми таҳдидига оид навбатдаги эслатма бўлди.

Бу машғулотлар Хитойнинг баҳсли ёки ўз ҳарбий иштирокини кенгайтираётган бошқа муҳим сув йўллари учун кўнгилсиз хабардир.

Пекин Жанубий Хитой денгизининг катта қисми устидан суверенитет ёки айрим эксклюзив ҳуқуқларни талаб қилмоқда ва бу даъволарни ҳуқуқий жиҳатдан асослаш учун Осиёдаги жойларга хитойча номлар бермоқда.

Хитой ҳар йили триллионлаб доллар тижорий юклар ўтадиган Жанубий Хитой денгизи ҳудудига Бруней, Малайзия, Филиппин, Тайван ва Вьетнам бир қаторда даъвогарлик қилмоқда.

Пекин Марказий Осиёда ҳам «ўз» ҳудудларини қайтариш ғоясини илгари суриб келган, бу билан маҳаллий аҳолининг муносабатини баҳоламоқчи бўлган. Кузатувчиларга кўра, бу минтақа суверенитетига бевосита таҳдиддир.

Иқтисодий мажбурлаш

Хитой BRI схемасидан ташқарида ҳам Пекинга маъқул бўлган сиёсатни илгари суриш учун «иқтисодий мажбурлаш» ва «чўчитиш» усулидан фойдаланган.

«Пекин Хитой манфаатлари учун зарарли деб ҳисобланувчи сиёсат олиб боргани учун ўндан ортиқ мамлакатларга нисбатан таҳдидлар ва савдони чекловчи жазо чораларини қўллаган», деб ёзган эди Вашингтондаги Стратегик ва халқаро тадқиқотлар марказининг (CSIS) China Power Project лойиҳаси директори Бонни С. Глейзер 2021 йил январ ойида.

У Норвегия, Япония, Филиппин, Мўғулистон, Жанубий Корея, Канада, Янги Зеландия, Швеция, Тайван, Буюк Британия, Австралия ва Прага шаҳрини ўз ичига олган сўнгги ўн йилликдаги мисолларнинг узун рўйхатини келтирган.

Унинг сўзларига кўра, Пекиннинг «қўрқитиши» турлича натижа берган, аммо мажбурлаш чоралари Хитойга фойда келтиришда давом этмоқда.

«Жамоавий қаршилик бўлмас экан, Хитой ўз манфаатларига зарар етказадиган мамлакатларни жазолаш, бу мамлакатларни Пекин зарарли деб ҳисоблаган сиёсатни ўзгартириш ёки бекор қилишга мажбурлаш ва бошқаларни худди шу тарзда эътироз билдиришдан тийиб туриш учун ношаффоф савдо чекловларидан фойдаланишда давом этади», деб хулоса қилади у.

Таҳлилчиларнинг айтишича, бу тактика маълум андоза асосида амалга оширилади.

«Хитой раҳбарлари маълум бир давлатнинг баёнотлари ёки сиёсати партия бошқаруви ёки хавфсизлик манфаатларининг айрим жиҳатларига путур этказаётгани ҳақида қарор қабул қилади», деб ёзган эди Осиё жамияти сиёсати институти вице-президенти Венди Катлер ва McLarty Associates катта маслаҳатчиси Жеймс Грин 2020 йил ноябр ойида Straits Times нашрида.

«Шундан сўнг Хитой савдо бюрократияси расмий билдиришномаларсиз ношаффоф савдо ёки инвестиция чекловларини жорий қилиш орқали ҳуқуқбузар мамлакатни «жазолаш» йўлларини қидиради.»

«Иттифоқчи» Покистон: мавзули тадқиқот

Яқин иттифоқчи Покистон оқилона иш тутиш билан боғлиқ мисолдир.

Унинг Хитой билан дўстлиги сўнгги ойларда икки марта Пекиннинг миллий манфаатларига путур етказаётган бўлиб чиққан.

Июн ойида Покистон БРИКС (Бразилия, Россия, Ҳиндистон, Хитой ва Жанубий Африка) давлатларининг 14-саммитида глобал тараққиёт бўйича юқори даражадаги мулоқотдан четлатилди.

Мезбон давлат бўлмиш Хитой Покистон билан БРИКС йиғилишлари олдидан мулоқот қилган, уларда аъзо бўлмаган давлатларга таклифномалар юбориш тўғрисида қарор қабул қилинади.

Аммо Исломободнинг муҳим глобал тадбирдаги иштирокини қўллаб-қувватлаш вақти келганида, Пекин гўёки ўз иттифоқчисидан юз ўгирган.

«Афсуски, аъзолардан бири Покистоннинг иштирокини тақиқлади», деб хабар берган Покистон ташқи ишлар вазирлиги.

Бу қарор ҳақида савол берилганида Хитой айбни ўзидан соқит қилишга уринган.

«Хитой ва Покистон ҳар қандай шароитда ҳам дўст бўлиб қоладиган стратегик ҳамкор», деб айтган Хитой ташқи ишлар вазири Жао Лижанг.

Бунинг ортидан ўтган йил декабр ойида Покистон ўзига зиён келтирган ҳолда АҚШ етакчилигидаги демократия учун саммитда унга таклиф қилинмаган Хитой билан яқин муносабатлари сабабли тадбирда иштирок этмаган.

Покистон саммитда иштирок этишдан бош тортиб, «ҳақиқий темир биродарга» айланди, деб ёзган бунга жавобан Жао ўз Твиттерида.

Хитой манфаатларни ўз миллий манфаатларидан устун қўйган Покистон икки ҳолатда ҳам ютқизди.

Пекинга қарши зарба

Сўнгги вақтларда Пекиннинг қўрқитишларига қаршилик қилиш уринишлари кузатилса-да, тарихан Хитойга қарздор бўлган, ҳатто кичик, сиёсий жиҳатдан кучсиз давлатлар ҳам хавфли муносабатлардан чарчаётган кўринади.

«Умуман олганда, Хитойнинг иқтисодий мажбурлаш усулларидан фойдаланиши нафақат унинг узоқ муддатли стратегик манфаатлари амалга ошишига ёрдам бермаган, балки унинг аксига олиб келган», дейилади май ойидаги CSIS ҳисоботида.

«Сўнгги 10 йилликда Пекиннинг қўпол муносабати нафақат унинг бутун дунё бўйлаб рейтингининг тушишига, балки ўз олдига қўйган сиёсий мақсадларга эриша олмаслигига сабаб ҳам бўлган», дейилади унда.

Масалан, май ойи охирида Фижи пойтахти Сувада Хитой ташқи ишлар вазири Ванг И билан бўлиб ўтган музокараларда 10 та Тинч океани давлати етакчилари Хитойнинг Пекин таъсир доирасига олиб кирувчи ташаббусини рад этишди.

Хитой АҚШ ва иттифоқчиларининг стратегик муҳим минтақадаги таъсирига тўғридан-тўғри қарши чиқиб, Тинч океани жанубидаги фаолиятини кучайтиришни таклиф қилди.

Таклиф қилинаётган битим бўйича Пекин Тинч океани ороллари полициясини ўқитиши, киберхавфсизлик билан шуғулланиши, сиёсий алоқаларни кенгайтириши, махфий хариташунослик ишларини олиб бориши, қуруқликдаги ва денгиздаги табиий бойликлардан фойдаланиш имконига эга бўлади.

Жалб қилиш мақсадида Пекин уларга бир неча миллион доллар молиявий ёрдам, Хитой-Тинч океани ороллари ўртасидаги эркин савдо шартномаси ва Хитойнинг 1,4 миллионлик аҳолига эга бозорига кириш имкониятларини таклиф қилган.

Аммо, кичик орол давлатлар Пекиннинг «носамимий» таклифига алданмай, ҳукумат ва саноатдаги Хитой таъсиридан мустақил қолишни афзал кўрдилар.