Украинанинг маданий бойликларини талон-тарож қилаётган Россия уларни ўзиники деб даъво қилмоқда

КИЕВ – Ўтган йили Россиянинг Украинага кенг кўламли босқини бошланганидан бери рус қўшинлари босиб олинган ҳудудлардаги Украина музейларидан минглаб тарихий ашёлар ва санъат асарларини ўғирлаб кетишган.

Украина қўшинлари ғалабага эришиб, Херсон вилоятидан русларни қувиб чиқаришидан аввал, улар ўша вилоятнинг ўзидан 15 мингга яқин музей экспонатларини ўғирлаб кетишган, дейди Украина расмийлари. Уларнинг аксарияти Украинадаги энг йирик тўпламлардан бирига эга Херсон санъат музейидан олиб кетилган.

«Менимча, бу талончилик Иккинчи жаҳон уруши даврида фашистлар томонидан содир этилган ўғирликлардан ҳам каттароқ», дейди музей директори Алина Доценко.

Ҳаёти хавф остида қолгани ва босқинчилар билан ҳамкорлик қилишни истамагани учун Доценко 5 май куни шаҳарни тарк этишга мажбур бўлган. У Украина кучлари шаҳарни озод қилгандан кейингина қайтиб келган. Бу вақтда эса санъат асарларини қутқариб қолиш имкони бой берилган эди.

«Ноябр ойида музейга келдим ва бўш тўпламларни кўриб ҳайратдан донг қотдим», дейди у.

«Бу ҳақиқий талончилик эди», деди у. «Бу қандай содир бўлганини сўзлаб беришди. Музейни фуқаро кийимидаги қуролланган одамлар ўраб олишган. Ҳеч қандай белгилари бўлмаган юк машиналари кутиб турган... Улар энг қимматли нарсаларни олиб кетишган.»

Музейда германиялик Август фон Баер ва нидерландиялик сер Питер Лелининг жаҳон даражасидаги асарлари бор эди, деб эслайди у. Лели Энтони ван Дейкнинг шогирди бўлиб, Британия қироллик оиласининг асосий портретчисига айланган.

Доценконинг сўзларига кўра, музей деворларида украиналик Николай Глушченко ва Николай Пимоненко, россиялик Михаил Врубел ва Иван Аивазовский каби рассомларнинг асарлари ҳам бор эди.

«Мен каталогларимизни берган кўплаб хорижлик музейлар ходимларининг айтишича, бизникига ўхшаган музей ҳар қандай Европа шаҳрининг дурдонасига айланишини мумкин эди», деди у кўзлари ёшга тўлиб. «Мен бу тўпламни бутун дунёдан жамлаган эдим.»

Доценконинг сўзларига кўра, бу ўз-ўзидан содир бўлган ҳаракат ёки майда ўғирлик эмас.

Экспонатларининг бари Россия томонидан босиб олинган Қримга олиб борилган, талончиликни яриморолнинг оккупацион ҳукумати томонидан «Таврида марказий музейининг бош директори» этиб тайинланган қримлик коллаборант Андрей Малгин бошқарган.

«Қримлик Малгин кейинроқ интервьюда Херсондан 10 мингта экспонат олиб кетилгани ва уларнинг барчаси Симферополнинг Таврида музейида сақланаётганини тасдиқлади», деди у.

«Аммо у ердаги манбаларимиз музейга катта ҳажмдаги қадоқ маҳсулотлари олиб келинганини айтишди. Бу уларнинг коллекцияни узоқроққа олиб кетишга тайёрланаётганидан дарак эди».

Миллий ўзликни йўқ қилиш

Тажриба шуни кўрсатадики, ўғирланган экспонатларнинг якуний манзили Москва ва Санкт-Петербург бўлиши мумкин.

Масалан, 2014 йилда яриморолни аннексия қилган Кремл томонидан Қрим музейларидан мусодара қилинган буюмлар кейинчалик бутун Россия музейларида пайдо бўлган эди. Руслар бу осори-атиқаларни «рус мероси» сифатида тақдим этадилар.

«Тўғрисини айтайлик, ҳаммаси [2022 йилги босқинда] феврал ойида бошлангани йўқ. Ва ҳатто 2014 йилда ҳам эмас, ундан анча олдинроқ», дейди Фундаментал тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш жамғармаси маданиятшуноси, киевлик ҳуқуқшунос Ярослава Савченко.

«Бу асрлар оша давом этиб келаётган украиналикларнинг маданий ўзлигини атайин йўқ қилиш ҳаракатларининг давомидир», деди у.

«Руслар украин маданияти мавжуд эмаслигини, украин миллатининг йўқлигини, бу сунъий равишда яратилган халқ эканлигини исботлашга уринмоқда», деди у.

Савченконинг ташкилоти Украина музейлари ва номоддий маданий меросга қарши содир этилган ҳарбий жиноятларни ҳужжатлаштирмоқда. Кейинчалик бу маълумот ўғирланган қимматбаҳо ашёларни Украинага қайтаришни талаб қилишда ёрдам беради.

«Херсондаги мақсадли талон-тарож ҳолатларини албатта қайд этганмиз», деди у. «Улар у ерга нима учун бораётганликларини билишган. Аммо етиб келишганидан кейин бу одамлар ҳар бир ялтираган, оз бўлса ҳам қийматга эга нарсани ўмаришади.»

Россияликлар ҳатто хусусий уйларда ҳам санъат асарларини излаб рейд ўтказишган, деди 17 ноябр куни Киевда бўлиб ўтган брифингда Украина президенти Владимир Зеленскийнинг Қримдаги доимий вакили Тамила Ташева.

«Россия армияси маҳаллий ўлкашунослар ва коллекционерларнинг уйларида, шунингдек антиквар дўконларида рейд ўтказган», деди у. «Заррача санъат ёки тарихий қийматга эга ҳамма нарса мажбуран тортиб олинган. Маҳаллий коллаборантлар орасидаги одамлар мавжуд коллекциялар ҳақида уларга маълумот беришган.»

Изларни яшириш

«Германия билан солиштирадиган бўлсак, немислар нималарни олишгани, қаердан олишгани ҳақидаги маълумотларни қайд этиб боришган», дейди Савченко. «Бу реституция жараёнини осонлаштирди, чунки буюмнинг «тарихини» аниқлаш мумкин эди.»

«Россияликларга келсак, бунинг акси. Украинанинг маданий бойликларидан ном-нишон қолмаслиги учун музей маълумотлари мусодара қилинган, йўқ қилинган, ёқиб юборилган», деди у.

Маълумотларнинг йўқ қилиниши келажакда буюмларни қайтариб олиш учун курашишда асосий муаммо бўлади, дейди санъатшунослар.

«Фақат ўз ҳужжатларимизга ишонишимиз керак», деб айтган Савченко. «Россияликлар маданий бойликлардаги идентификация белгиларини ўчириб ташламаган ва уларнинг тиклай оламиз деб умид қиламиз.»

«Маданий бойликларнинг электрон реестри йўқлиги бизнинг энг катта муаммоимиз», деб қўшимча қилган у. «Уни ишлаб чиқишимиз керак эди, аммо бу иш қилинмади.»

Талон-тарож қилинган санъат асарларини қайтариб олиш қийин бўлиши аниқ, деб таъкидлаган Савченко.

«Аммо, бошқа томондан қандай даҳшатли бўлмасин, бу вазиятдан фойдаланиб қолишимиз керак», дейди у. «Украинадан олиб кетилган маданий бойликларни қайтариб олишмиз мумкин. Булар асрлар давомида, жумладан Иккинчи жаҳон уруши даврида ўғирланган бойликлар. Тўғри, немислар уларни Украинадан ўғирлашган, аммо СССР уларни Киевга қайтармай Москвага олиб кетган.»

«Қиладиган ишлар кўп бўлади», деб айтди у.