Sovet davridan qolgan “meros” tufayli Markaziy Osiyo iqlim oʻzgarishi oldida zaif qolmoqda

90-yillar shartnomasi Markaziy Osiyoning sovet davrida atrof-muhitga berilgan zarba oqibatlarini bartaraf etish yoʻlidagi mashaqqatlarini aks ettiradi.

1990-yillarda imzolangan Energetik xartiya shartnomasi energetika sohasidagi transchegaraviy hamkorlikni ragʻbatlantirishga yoʻnaltirilgan edi. Dastlab u rivojlanayotgan mamlakatlar, eng avvalo Sharqiy Yevropadagi postsovet mamlakatlarda qazilma yoqilgʻiga kiritiladigan investitsiyalarni himoya qilishga qaratilgan.

Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Oʻzbekiston va Turkmaniston uning aʼzolari hisoblanadi. Rossiya 2009-yilda bu kelishuvdan chiqqan.

Taqiqlangan loyihalar boʻyicha kompaniyalarga davlatlar bilan sudlashish imkonini beruvchi kelishuv bandlari toza energiyadan foydalanish yoʻlidagi saʼy-harakatlarga toʻsiq boʻldi.

Kuzatuvchilarning ogohlantirishcha, 50 davlat imzolagan shartnomani oʻzgartirish uchun yillar ketishi mumkin.

“Bu oson boʻlmaydi”, deb aytgan Bryusselda Yevrokomissiyaning investitsiyalar boʻyicha vakili Karlo Pettinato AFPning oʻtgan haftadagi xabariga koʻra.

Eskirgan zavodlar va elektrostansiyalar

Bu shartnoma eski infratuzilmani himoya qilishi bilan havo, yer va suvni tozalashga urinayotgan Markaziy Osiyo mamlakatlariga toʻsqinlik qilmoqda. Mintaqadagi eskirgan zavodlar va elektr stansiyalari qazilma yoqilgʻida ishlab, atmosferaga zararli moddalarni chiqarmoqda.

Kreml ishlab chiqarish statistikasiga ustuvor ahamiyat qaratgani sababli sovet muhandislari shunday inshootlarni barpo etar ekan, havoning ifloslanishi va iqlimiy oqibatlarning mahalliy atrof-muhitga taʼsiri koʻp hollarda eʼtiborsiz qoldirilgan.

Eski, ifloslangan fabrikalar Qirgʻizistonda jiddiy ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda, deydi bishkeklik ekolog Ulan Ismailov nashr bilan suhbatda.

“Ular joylashgan hududda havoning ifloslanish darajasi ruxsat etilgan meʼyordan bir necha marta yuqori!” dedi Ismoilov. “Iqlimning global ilishi va u bilan bogʻliq “issiqxona effekti” natijasida bunday korxonalarga tayanish atrof-muhit va aholi salomatligi uchun jiddiy xavf tugʻdiradi.”

Ayni vaqtda, mintaqaning ikki eng yirik iqtisodi – Qozogʻiston va Oʻzbekiston qazilma yoqilgʻida ishlaydigan elektr stansiyalariga sezilarli darajada qaram boʻlib qolmoqda. Ular atmosferada issiq havoni toʻplaydigan karbonat angidrid gazini chiqaradi.

AQSH savdo vazirligi maʼlumotlariga koʻra, Qozogʻiston koʻmirda ishlovchi elektrostansiyalarga qaram – mamlakatdagi elektr energiyasining 80 foizi shu turdagi elektrostansiyalardan olinadi. Suv, quyosh va shamol inshootlari Qozogʻiston energiya taʼminotining 13 foizdan kamrogʻini tashkil qiladi, xolos.

Qozogʻistonning energetik xavfsizligini himoya qilish uchun “anʼanaviy elektr energiya tizimiga investitsiyalar jalb qilish, ishlab chiqarish quvvatlarini modernizatsiya qilish (kengaytirish) va qayta tiklanuvchi elektr manbalarida ishlaydigan yangi elektrostansiyalarni barpo etish kerak”, deydi Nur-Sultondagi Qayta tiklanuvchi energiya manbalari assotsiatsiyasi bosh direktori Arman Kashkinbekov.

Oʻzbekiston elektr quvvati ishlab chiqarishda deyarli toʻlaligicha uglevodorodlarga tayanadi. Xalqaro energetika agentligiga koʻra, statistikaga oid eng soʻnggi maʼlumotlar eʼlon qilingan 2016-yilda 79,9 foiz elektr energiyasi neft, koʻmir yoki tabiiy gaz yoqish orqali, qolgani qismi esa GESlardan olingan.

Sovet Ittifoqi tomonidan qurilgan elektr stansiyalarining 40 foizi hamon ishlayotgan boʻlishiga qaramay, ularning foydalanish muddati allaqachon tugab boʻlgan, dedi Kashkinbekov.

Qolgan 60 foiz stansiyalarning ham muddati tugash arafasida, deb qoʻshimcha qildi u.

Qishloq xoʻjaligidagi muammolar

Qishloq xoʻjaligi sohasi ham iqlim oʻzgarishlariga taʼsirchan va zaifdir.

Misol uchun, qirgʻizistonlik fermerlar avvalgiga nisbatan issiqroq yoz, sovuqroq qish, yogʻingarchilik moʻl bahor va qurgʻoqchil kuz bilan toʻqnash kelmoqdalar, deb aytgan Bishkekdagi “Archa tashabbusi” nodavlat ekologik tashkiloti rahbari Dmitriy Vetoshkin oʻtgan yil dekabr oyidagi intervyuda.

Bunday ob-havo 93 foiz hududi togʻlardan iborat mamlakatda qishloq xoʻjaligi sohasi uchun muammolar keltirib chiqaradi.

Janubiy Koreyada joylashgan “Green Climate” jamgʻarmasi oʻtgan yil dekabr oyida Qirgʻizistonga iqlim oʻzgarishiga moslashish chora-tadbirlari uchun 10 mln. AQSH dollari ajratgan edi.

Mintaqada qishloq xoʻjaligi sohasidagi muammolar siyosiy oqibatlarga ham olib kelmoqda.

Qirgʻiziston, Tojikiston va Oʻzbekiston hududlarini qamragan unumdor Fargʻona vodiysida suv va yer tanqisligi sabab, tez-tez chegaraviy nizolar va zoʻravonliklar yuz berib turadi.

Vodiyning ekstremistlarni yollash oʻchogʻi boʻlib qolayotgani esa vaziyatni yanada ogʻirlashtiradi.

Yordam tariqasida, Yevropa Ittifoqi (YI) va Jahon banki may oyida Markaziy Osiyoda suv va energetika xavfsizligini qoʻllab-quvvatlash uchun qiymati 7,8 mln. AQSH dollariga teng yangi grant taqdim etish boʻyicha shartnoma imzolaganlar.

Sovet davrida qishloq xoʻjaligi sohasidagi suisteʼmolliklar “sayyoradagi eng yomon ekologik ofatga” sabab boʻlgan, deb yozgan edi 2010-yilda “London Telegraph” nashri “Orol dengizining qurishi” nomli maqolada. Vox.com maʼlumotlariga koʻra, 1960-yillardan beri Sovet Ittifoqi Orol dengizining 90 foizini quritgan.

Sovetlar Oʻzbekistondagi paxta dalalarini sugʻorish uchun bir paytlar dunyodagi toʻrtinchi eng yirik koʻl – Orolga oqadigan daryolar oʻzanini oʻzgartirgan edilar.

Rossiyaning radiatsiya xavfiga eʼtiborsizligi

Sovet Ittifoqi va uning vorisi boʻlmish Rossiya davlati radioaktiv materiallar bilan ishlash boʻyicha bir necha oʻn yillarga eskirgan amaliyotini davom ettirib, yana bir sohada tabiatni asrash boʻyicha yomon oʻrnak koʻrsatdi.

1986-yilda sovet Ukrainasining Chernobilidagi portlash Yevropani radiatsiya xatari ostida qoldirgan. Avgust oyida Rossiyaning Arxangelsk shahrida olib borilayotgan sinovlar vaqtida raketaning portlashi natijasida Rossiya federal yadroviy markazining besh nafar xodimi halok boʻlgan va hududdagi radiatsiya darajasi koʻtarilgan edi.

Avgust oyida, shuningdek, Kreml Arktika sohili boʻylab 5000 kilometrlik sayohatga chiqqan dunyodagi birinchi suzuvchi yadroviy reaktor borasida ekologlarning ogohlantirishlarini eʼtiborsiz qoldirdi.

Shu bilan birga, Kreml Markaziy Osiyoni Sovet davri konlarida qolgan milliard tonnaga yaqin uran chiqindilari muammosini hal etish uchun YI yordamiga muhtoj holatda qoldirgan.