Xitoy ekspluatatsiyasiga duch kelgan Tojikiston viloyati Kanada konchilik kompaniyasini hamkor sifatida tanladi

XOʻJAND, Tojikiston – Oʻtgan oy oxirida Sugʻd viloyati rasmiylari va aholisi Xitoyning ekspluatatsiyasi bilan bogʻliq koʻp yillik achchiq tajribadan soʻng Kanada konchilik kompaniyasi bilan shartnoma tuzdi.

Xitoyning Xin Li Tsya shirkati toʻxtab qolgan Adrasman kon-qayta ishlash majmuasini qayta ishga tushira olmagach, Soʻgʻd viloyatining Guliston shahri rahbariyati Tojikiston hukumati tasdigʻini kutish asnosida zavod boshqaruvini Altair Resources, Inc. kompaniyasiga topshirgan.

Kanadada joylashgan Altair nafaqat korxona qarzlarini toʻlash, balki majmuani taʼmirlash va modernizatsiya qilish uchun koʻproq sarmoya kiritish niyatida.

“Kanadaliklar korxona qarzlarini oʻz zimmasiga olishga rozi boʻldilar”, dedi Guliston shahar hokimi Raʼno Hoshimzoda 15-fevral kungi matbuot anjumanida.

“Umid qilamizki, ishdan boʻshatilgan ishchilar va mutaxassislar tez orada yana ishga qaytadi va investorlar ularga maosh boʻyicha qarzlarni uzishadi”, dedi u.

Hukumat maʼlumotlariga koʻra, Adrasman majmuasi ishchilar, mutaxassislar, Tojikiston hukumati va uning hamkorlaridan 36 million somoniy (3,2 million dollar) qarzdor. Shundan 14 million somoniy (1,3 million dollar) – maoshlar boʻyicha qarzdorlik hisoblanadi.

“Ikki yildan buyon mutaxassislarimiz bilan muvaffaqiyatsiz muzokara olib borayotgan xitoylik investorlardan farqli oʻlaroq, Altair vakillari majmuaning barcha qarzlarini oʻz zimmasiga olishga tayyor ekanligini maʼlum qildi,” dedi Sanoat va yangi texnologiyalar vazirligining Soʻgʻd viloyati matbuot kotibi Nargis Shamsiyeva Karvonsaroy nashriga.

Altair “korxonani modernizatsiya qilish uchun 100 million dollarga yaqin mablagʻ ajratmoqchi” va Adrasmanni rekonstruktsiya qilishda maʼdanni qazib olish va qayta ishlash uchun mavjud xodimlarni ishga oladi, dedi u.

Buzilgan vaʼdalar

Guliston shahar hokimi oʻrinbosari Nuriniso Komilzoda nima uchun oʻz shahri Adrasmanni boshqarish uchun Altair kompaniyasini tanlaganini tushuntirdi.

“Biz Kanada kompaniyasini tanladik, chunki u yaxshi obroʻga ega va hamkorlikda ijobiy tajriba mavjud, masalan, “Aprelevka” oltinni qayta ishlash korxonasida”, dedi u 1996-yildan beri faoliyat yuritayotgan Kanada-Tojikiston qoʻshma korxonasini nazarda tutib.

“Asosiysi, kanadaliklar xitoyliklar kabi qimmatbaho metallarni konsentrat sifatida olib chiqib ketmay, rudani Tojikiston hududida qayta ishlamoqchi”, dedi u.

Komilzodaning aytishicha, u Istiqlol shahar hokimi oʻrinbosari boʻlib ishlagan paytlarida “Istiqlol” iqtisodiy zonasida tez-tez xitoylik togʻ-konchilar rahbarlariga duch kelgan.

“Ular vaʼdalarini bajarmaydilar va... oʻz faoliyatlarida shaffof emas edilar”, deb xotirladi u.

2017-yilda Xitoy korporatsiyasi Istiqlol yaqinida qoʻrgʻoshin ishlab chiqaruvchi zavod qurdi, biroq uning 50 ming tonnagacha qoʻrgʻoshin ishlab chiqarish majburiyati shu kungacha amalga oshgani yoʼq, deydi u.

“Bu korxona hech qachon bunday raqamlarga erishmagani uchun shaharning koʻplab rejalari barbod boʻldi”, dedi u. “Respublika, viloyat va shahar jiddiy iqtisodiy zarar koʻrdi”.

Zavod 2020-yilda domna pechining tasodifan vayron boʻlishi sababli yopilgan.

Zavodning eʼtiborsizligi operatorlarning begʻaraz emasligini koʻrsatdi, deydi vaziyatdan xabardor kuzatuvchilar. Ularning fikricha, xitoyliklar faqat Istiqlol va Zarafshondagi oltin konlariga qoʻl urish haqida qaygʻurgan.

Xitoy kompaniyasi Istiqloldagi qisqa vaqt ichida kam doʻst orttirgan.

Ular faqat xitoyliklarni yuqori lavozimga koʻtardi va tojikistonlik xodimlarning oʻrta darajadan yuqoriga koʻtarilishiga yoʼl qoʻymadi.

“Xitoy sanoat korxonalarini qurish orqali oʻz ijtimoiy muammolarini, jumladan, bandlikni ham qisman hal qilmoqda”, dedi u.

Tojikistonlik xodimlarga nisbatan ochiq-oydin nafratni sezishdan tashqari, mahalliy aholiga mamlakat boyliklarining xitoyliklarga topshirilayotgani yoqmagan.

Ular Xitoyning togʻ-kon sanoati kompaniyalari Tojikiston oʻz qarzini toʻlay olmay qolganida istiqbolli konlarni nazoratga olganini koʻrdilar.

“Tojikiston hukumatida oʻz ulushini Xitoy mulkiga topshirishdan yoki istiqbolli konlarni oʻzlashtirish uchun litsenziyalar berishdan boshqa chora yoʼq, chunki Xitoy Xalq Respublikasi oldidagi qarzlar qaytarib boʻlmaydigan darajada koʻpayib bormoqda, toʻlash muddati esa yaqinlashib qoldi,” deydi soʻgʻdlik iqtisodchi Anvar Maqsudov.

Yanvar oyi holatiga koʻra, Tojikistonning tashqi qarzi 3,2 milliard dollarni tashkil etdi, shundan 1,1 milliard dollari (35 foiz) Xitoy oldidagi qarzdorlik, deb xabar bergan Tojikiston Moliya vazirligi fevral oyida.

Kanadadan yordam soʻralgan

Faqat oʻz manfaatlarini oʻylaydigan Xitoy kompaniyalaridan farqli oʻlaroq, kanadaliklarning ohangi boshqacha.

1990-yillar oxiri, Tojikiston mustaqilligining ilk yillarida Kanada 1 milliard dollar kredit evaziga bugʻdoy yetkazib berganini koʻpchilik eslaydi. Mamlakatga oziq-ovqat kerak edi, lekin pul yoʼq edi.

Kanadaning Gulf konchilik firmasi 1996-yilda kelgan va Tojikistonning togʻ-kon sanoatiga dastlabki sarmoyani kiritgan.

Qurama togʻlarida Tojikiston bilan hamkorlikda tashkil etilgan “Aprelevka” qoʻshma korxonasi yuqori barqaror togʻ-kon sanoati korxonasi hisoblanadi. U chorak asr davomida iqtisodiy tanazzul va COVID-19 pandemiyasiga qaramay uzluksiz ishladi.

Aprelevka Sugʻd viloyati sanoat ishlab chiqarish hajmining qariyb 6 foizini tashkil qiladi. Guliston shahri va Soʻgʻd viloyati rahbarlari ushbu qoʻshma korxona muvaffaqiyatidan taʼsirlanib, oʻtgan yilning oktyabr oyida tashrif buyurgan Altair Resources bosh direktori bilan Adrasmanni qayta ochish imkoniyatlarini muhokama qilishgan.

Adrasman 2013-yildan beri yopiq edi.

Shahar va viloyat rahbarlari Tojikiston hukumatiga Altair bilan hamkorlik rejasini tasdiqlashni soʻrab xat yozgan. Tasdiq hamon kutilmoqda.

Shunga qaramay, ular masalaga nekbinlik bilan yondoshmoqdalar.

“Bu taklif... Sanoat vazirligi hamda Davlat mulki va investitsiyalarini boshqarish qoʻmitasi tomonidan maʼqullanishi ehtimoli yuqori, chunki kanadaliklarning hamkorlik qilish istagi va xohishi, eng muhimi, moliyaviy imkoniyatlari bor”, deydi u. Bu haqda qoʻmitaning Soʻgʻd viloyati boshqarmasi boshligʻi Sharifjon Ahmedov maʼlum qildi.

Altair foydasiga yana bir omil – uning “Tojikistonda rudani toʻliq qayta ishlash” niyatida ekanligi taʼsir qiladi, dedi u. Kanada kompaniyasi, shuningdek, “[qoʻshni] konchilar shahrining yoʼllarini rekonstruktsiya qilish va infratuzilmasini rivojlantirishga” ham vaʼda bermoqda.

Yaxshiroq hayot umidi

Muhim maʼdanni qayta ishlash korxonasi nomi bilan atalgan konchilar shahri Adrasman ogʻir kunlarni boshdan kechirgan.

U 1958-yilda barpo etilgan va Sovet davrida gullab-yashnagan. Hududda uran, kumush, oltin, rux va qoʻrgʻoshin mavjud.

Ammo Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng, Adrasmanda iqtisodiy faollik ham toʻxtab qolgan. Koʻp oʻtmay zavod ham yopilgan. Natijada qishloq deyarli boʻshab qolgan.

2006-yildan 2013-yilgacha Adrasman majmuasini Qozogʻistonning “Kazinvestmineral” kompaniyasi boshqargan. Lekin foyda ololmagach, taslim boʻlgan.

Oʻshandan beri Tojikiston hukumati ishonchli operator topishga harakat qilmoqda.

“Xin Li Tsya ikki yil davomida majmua ulushini olishga harakat qildi, ammo xitoyliklar biznesni bepul olishni va uning qarzlarini oʻz zimmalariga olmaslikni istadilar” dedi Komilzoda.

Ishonchli investor qidirish davomida Altair kompaniyasi oʻrtaga chiqdi, dedi u.

Adrasman shaharchasida hozirda 15 mingga yaqin aholi istiqomat qiladi, ularning kichik bir qismigina konchilik korxonasida ishlaydi.

Sovet davrida 2000 ga yaqin ishchi bor edi. Qozogʻiston operatori davrida esa ularning soni 800 ga yaqin boʻlgan.

Hozirda 100 nafarga yaqin eng zaruriy xodimlar konni nazorat qilib turadi. Ularga qoʻriqchilar va yer osti suvlari shaxtalarni suv bosmasligi uchun nasoslarni boshqaruvchi ishchilar kiradi.

Altair Adrasmanni qayta ochishga ruxsat oladigan boʻlsa, “konchilar qishlogʻining tiklanishi va yaxshi hayotga umid paydo boʻladi”, deydi Adrasman majmuasi bosh direktori Sobir Mamajanov.