Ukrainaga bosqin oqibatlari Qozogʻistonni YOIIdan chiqishga undamoqda

OLMAOTA – Rossiyaning Ukrainaga bosqini ortidan yuzaga kelgan iqtisodiy oqibatlar Qozogʻistonda Moskva yetakchiligidagi Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqini (YOII) tark etish chaqiriqlariga sabab boʻlmoqda.

YOIIga Rossiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Armaniston va Belarus kiradi.

Rossiya prezidenti Vladimir Putin 24-fevral kuni Ukrainaga qarshi qonli hujum uyushtirganidan beri Gʻarb mamlakatlari hukumatlari Moskvani global moliyaviy tizimdan chiqarib yuborishgan, natijada uning valyutasi qadrsizlanib, mamlakat defolt yoqasiga kelib qolgan.

Payshanba (24-mart) kuni AQSH prezidenti Jo Bayden Bryusselda Yevropa ittifoqchilari bilan urush masalasini muhokama qilganidan keyin shu haftada Rossiyaga qarshi yangi sanksiyalar va mavjud choralarni yanada kuchaytirish haqida eʼlon qilishi kutilmoqda, deb xabar bergan AQSH rasmiylari.

Payshanba (24-mart) kuni Britaniya Moskvaning Ukrainaga bosqiniga javoban yana 59 nafar rossiyalik jismoniy va yuridik shaxsga hamda oltita belaruslik yuridik shaxsga qarshi sanksiyalar joriy qilgan.

Belarus hujumdan avval bir necha oy davomida toʻplangan Rossiya armiyasining bir qismini oʻz hududida joylashtirgan.

Bunday sanksiyalar, jumladan Rossiyaning boshqa mamlakatlardagi 300 milliard dollarlik xorijiy valyuta zaxiralarining muzlatilishi Rossiya iqtisodiyotiga sezilarli taʼsir qildi.

Rossiya bank sektori va moliya tizimi falajlandi, rublning qadri esa tushib ketdi.

Endilikda Rossiya oʻn yilliklar ichida ilk marta qarzlar boʻyicha defoltga uchrash xavfi bilan toʻqnash kelmoqda.

Bloomberg agentligining 11-mart kungi hisob-kitoblariga koʻra, urushning dastlabki ikki haftasida Rossiya yalpi ichki mahsuloti 2 foizga yoki 30 milliard dollarga kamaygan va 2022-yil oxiriga borib, bu koʻrsatkich 9 foizni tashkil qilishi mumkin.

“Katta muammo”

Qozogʻiston iqtisodiyoti Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari kabi Rossiya iqtisodiyoti bilan chambarchas bogʻlangan.

Buning natijasida, garchi bosqinda ishtirok etmagan boʻlsa ham, Qozogʻiston Rossiya bilan birga aziyat chekmoqda.

Bosqin boshlangan 24-fevral kunidan 15-martga qadar tenge Rossiya rubli bilan birga quladi va dollarga nisbatan 20 foizga qadrsizlandi.

Natijada Qozogʻiston milliy banki qayta moliyalash stavkasini 13,5 foizga oshirib, tenge kursini qoʻllab-quvvatlash va narx barqarorligini saqlash uchun oʻzining xorijiy valyuta zaxiralarini mahalliy birjada sotishga majbur boʻldi.

15-martga qadar Milliy bank tanga kursini ushlab turish uchun oʻz zaxirasidan 815 million dollar sarflagan.

Nur-Sulton ham valyuta savdosini cheklashga majbur boʻldi.

“Biz YOII aʼzosimiz, shu sababli valyutamiz rublga bogʻlangan va iqtisodiyotimiz Rossiya iqtisodiyoti bilan chambarchas bogʻliq”, deydi Qozogʻiston poytaxtida qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi “Nur-Sultan Stroyservis” kompaniyasi rahbari Daulet Axmetov Karvonsaroyga.

“Bu katta muammo”, dedi Axmetov.

“Bu yillar davomida Qozogʻiston ittifoqqa aʼzo boʻlib, faqat yutqizdi, ammo biz xomashyo eksporti evaziga oʻzimizni tutib turdik. Lekin hozir iqtisodiyotimiz tanazzulga uchrash xavfi ostida”.

Endi Qozogʻiston YeOIIda import bojxona toʻlovlarining eng yirik toʻlovchisiga aylanmoqda, chunki Rossiya Gʻarb sanksiyalari ostida katta ulush qoʻshmaydi, dedi u.

“Iqtisodiy ittifoq shartlariga koʻra, Rossiya barcha aʼzo mamlakatlar bojxona organlari tushumining 85 foizini oladi, Qozogʻistonning ulushi esa 7 foizdan oshmaydi”, dedi Axmetov.

“Oʻrinli savol tugʻiladi: nima, biz endi xayriya tashkilotimizmi?”

Nur-Sulton “Qozogʻiston uchun talonchilik” boʻlgan bu nisbatlarni zudlik bilan oʻzgartirishi yoki YOIIdan chiqishi kerak, dedi u.

Iqtisodiy aziyatlar

Nozikroq masalaga kelsak, pensiyalar xavf ostida qolgan, xomashyo mahsulotlari narxi esa oshmoqda.

Jamoatchilik muammolarini tahlil qilish markazi sobiq direktori, olmaotalik iqtisodchi Meruyert Maxmutovaga koʻra, bir paytlar davlat Qozogʻiston pensiya aktivlarining bir qismini Rossiya qimmatli qogʻozlariga sarmoya qilgan.

Ular orasida Rossiya moliya vazirligi obligatsiyalari, AQSH va Yevropa Ittifoqining sanksiyalari ostiga tushgan “Gazprom”, “Sberbank”, “Rosneft”, “Vneshtorgbank”, “Nornikel” kabi kompaniyalarning obligatsiyalari va depozitar kvitansiyalari bor.

“Bu kompaniyalarning aksiyalari qulab tushdi va Yagona jamgʻarib boriladigan pensiya jamgʻarmasi ushbu aktivlarni qayta baholashda zararlarni qayd etishga majbur boʻladi”, dedi Maxmutova Karvonsaroyga.

“Biz, barcha omonatchilar pensiya jamgʻarmalarimizning bir qismini yoʻqotdik”, dedi u.

Ayni paytda Rossiya YOIIning tovarlarni chegaralar orqali erkin olib oʻtish tamoyillariga zid boʻlgan choralarni qabul qilmoqda.

10-mart kuni Rossiya hukumati ichki ehtiyojlarni 150 foiz qoplaydigan don zaxiralariga ega ekaniga qaramay, ichki bozorni himoya qilish maqsadida avgust oyi oxirigacha YOII mamlakatlariga shakar va don eksportini taqiqladi.

Mazkur chora bu mahsulotlarning uchinchi mamlakatlarga qayta eksportining oldini olish maqsadida qabul qilindi, deb bayonot bergan Rossiya iqtisodiy taraqqiyot vazirligi.

Bu chora kam hosildan keyin oʻtgan iyul oyidan beri gʻalla xaridini 77 foizga yoki 2,3 million tonnaga oshirib, Rossiya hukumatiga koʻra, Turkiya va Misrdan keyin Rossiya donining uchinchi yirik xaridoriga aylangan Qozogʻistonga qaratilgan boʻlishi mumkin.

Rossiyadan eksportning taqiqlanishi Qozogʻistonda shakarning oʻtkir taqchilligiga va sarosimali xaridlarga sabab boʻldi.

“Murdani oʻpish”

“Rossiyaning oʻzi allaqachon... oʻzaro manfaatli hamkorlikning koʻplab tamoyillarini buzmoqda – avvalroq u qozogʻistonlik ishlab chiqaruvchilarning Rossiya bozoriga kirishiga sunʼiy toʻsiqlar qoʻygan edi”, deb yozadi xavflarni baholash guruhi rahbari, olmaotalik siyosatshunos Doʻsim Satpayev 18-mart kuni Forbes.kz nashridagi maqolasida.

Endi esa shiddatli sanksiyalarga uchragan Rossiya ayrim mahsulotlarni, jumladan, YOII mamlakatlariga eksport qilishga cheklovlar kiritmoqda”.

YOII toʻgʻrisidagi shartnomaning oʻzaro manfaatli hamkorlikni taʼminlash, teng huquqlilik va tomonlarning milliy manfaatlarini inobatga olish kabi asosiy tamoyillarni oʻz ichiga olgan 3-moddasiga asosan Qozogʻistonda Rossiya bilan ittifoqdan chiqish uchun asos bor, dedi Satpayev.

YOII hujjatlariga koʻra, ittifoq aʼzolari 2025-yilga qadar “moliyaviy bozorga oid qonun hujjatlarini uygʻunlashtirishi” kerak, Rossiya esa bu vaqtgacha deyarli “yakkamoxov” davlatga aylanib boʻladi, dedi u.

“[Rossiya moliya tizimi bilan] “uygʻunlashish” murdadan boʻsa olishdek gap”, deydi Satpayev. “Qozogʻiston rahbariyati bundan qanday qilib qochish mumkinligini oʻylashi kerak”.

“Faqat Rossiyaga foyda keltiradigan YOIIdan koʻpchilik tadbirkorlarimizning allaqachon hafsalasi pir boʻlgan”, deydi qurilish materiallari kompaniyasi direktori Axmetov.

“Bu yillar davomida ular (Rossiya amaldorlari) oʻz bozorlarini sunʼiy toʻsiqlar bilan bizdan himoya qilishdi, bizning ishlab chiqaruvchilar esa Rossiyaning arzon mahsulotlari oqimi tufayli oʻz ichki bozorlarini yoʻqotdilar”, deb yozadi u.

“Ammo endi biz YOIIda qola olmasligimiz aniq: Rossiya va Belarus bizni oʻzi bilan birga choʻktiradi”.