Tinch okeanidagi orol mamlakatlar Xitoyning “ogʻalik” taklifini rad etdilar

SUVA, Fiji – Pekinning Tinch okeani janubida keng koʻlamli mintaqaviy xavfsizlik paktini tuzish boʻyicha diplomatik saʼy-harakatlari dushanba (30-may) kuni Xitoyning taklifi “gʻarazli” degan xavotirlar tufayli amalga oshmadi.

Manfaatdor tomonlarga koʻra, agar Xitoyning hududiy suvlari va uning atrofidagi xatti-harakatlari qandaydir koʻrsatkich deb hisoblansa, Tinch okeanining janubiy qismidagi davlatlar ehtiyotkorlikni lozim tutib, toʻgʻri ish qilganlar.

Tinch okeanidagi 10 ta orol davlati rahbarlari Fiji poytaxti Suva shahrida Xitoy tashqi ishlar vaziri Van I bilan muzokaralar chogʻida Xitoyning ularni Pekin orbitasiga jalb qilish tashabbusini rad etgan.

Xitoy strategik muhim mintaqada AQSH va uning ittifoqchilari taʼsiriga bevosita tahdid solgan holda Tinch okeani janubidagi faoliyatini keskin kuchaytirishni taklif qilmoqda.

Taklif etilayotgan bitim Pekinning Tinch okeani orollaridagi politsiya xodimlarini oʻqitish, kiberxavfsizlik sohasida ishtirok etish, siyosiy aloqalarni kengaytirish, dengizda puxta kartografiya ishlarini olib borish hamda quruqlik va suvdagi tabiiy resurslardan kengroq foydalanish imkoniyatini beradi.

Pekin millionlab dollarlik moliyaviy yordam, potensial daromadli Xitoy-Tinch okeani orollari boʻyicha erkin savdo kelishuvi istiqbollari va Xitoyning 1,4 milliard kishilik ulkan bozoriga kirishni jozibador taklif sifatida ilgari surmoqda.

Qoʻshnilarni qoʻrqitish

Van Fijidagi mintaqaviy rahbarlar bilan uchrashuv oʻtkazgan kunning oʻzida Xitoy Tayvanning havo hujumidan mudofaa hududiga (ADIZ) bu yilgi ikkinchi yirik bosqinni amalga oshirdi. Taypey uning hududiga 30 ta samolyot, shu jumladan, 20 dan ortiq qiruvchi samolyotlar kirgani haqida xabar bergan.

Demokratik Tayvan orolni oʻz hududi deb biladigan va kerak boʻlsa, bir kun uni kuch bilan tortib olishga vaʼda bergan Xitoyning doimiy bosqinchilik tahdidi ostida yashaydi.

Dushanba kungi bosqin ADIZ hududiga 39 ta samolyot kirgan 23-yanvardan beri eng yirigi boʻldi.

AFP toʻplagan maʼlumotlarga koʻra, oʻtgan yili Tayvan havo hududini buzib kirish bilan bogʻliq 969 ta holat qayd etilgan, bu 2020-yilgi 380 talik koʻrsatkichdan deyarli ikki marta koʻp.

2022-yil boshidan beri shu kunga qadar Tayvan 465 ta bosqin haqida xabar bergan, bu oʻtgan yilning shu davriga nisbatan qariyb ikki baravar koʻp.

Seshanba kuni rasmiy Manila Filippin hududiy suvlarida Xitoyning sohilni qoʻriqlash kemasi tomonidan dengiz tadqiqot kemasining taʼqib qilinishiga norozilik bildirish maqsadida Pekinning yuqori martabali diplomatini chaqirtirganini maʼlum qildi.

Bu hodisa Manila Pekin tomonidan bahsli Spratli orollari yaqinida “uch yarim oylik baliq ovlashga bir tomonlama moratoriy joriy etgani” uchun alohida diplomatik norozilik notasi yoʻllaganini maʼlum qilgan kuni oshkor boʻlgan.

Manila va Pekin anchadan beri Janubiy Xitoy dengizi hududlari boʻyicha kelisha olmayapti, Xitoy ularning deyarli barchasiga nisbatan yakka huquqqa ega ekanligini taʼkidlab, uning tarixiy daʼvolari asossiz ekani haqidagi 2016-yilgi Haaga qarorini rad etib keladi.

“Yaxshi ogʻa”

Dushanba kungi uchrashuv oldidan XXR raisi Si Tszinpin Xitoy mintaqaga “ogʻalik” qilishi va ularning “taqdiri mushtarak” ekani haqida mujda yoʻllagan, deb xabar beradi Xitoyning CCTV davlat telekanali.

Ammo Tinch okeani davlatlari va boshqa manfaatdor ittifoqchilar Pekinning taklifiga birmuncha qarshilik bildirmoqda.

Yetakchi Gʻarb davlatlari kelishuvlarga keskin qarshi chiqdilar, AQSH Davlat departamenti esa Tinch okeani mintaqasini Xitoy bilan “noshaffof va noaniq kelishuvlardan” ehtiyot boʻlishga chaqirdi.

Avstraliya Tinch okeani janubidagi davlatlarni Xitoyning mintaqaga chuqurroq kirish urinishlarini rad etishga chaqirib, AQSHni qoʻllab-quvvatladi, tashqi ishlar vaziri Penni Vong esa bunday kelishuvlarning “oqibati yaxshi boʻlmasligi” haqida ogohlantirdi.

Mikroneziya federativ davlatlari prezidenti Devid Panuelo yaqinda hamkasblariga yoʻllagan maktubida bu taklif “nosamimiy” ekanini va “hukumatdagi Xitoy taʼsirini” va asosiy tarmoqlarning “iqtisodiy nazoratini” taʼminlashi haqida ogohlantirgan.

Muzokaralardan soʻng, yetakchilar mintaqaviy konsensus yoʻqligi sabab Pekin taklif qilayotgan “taraqqiyotning umumiy nuqtai nazari”ga rozi boʻla olmasligini aytganidan soʻng, jamoatchilik tomonidan yumshoqroq tanbeh berilgan.

Vanning mintaqadagi 10 kunlik diplomatik tashrifi chogʻida uning qoʻllab-quvvatlanishiga ishongan Xitoy rasmiylari ularning iltijolari amalga oshmaganini eʼtirof etganlar.

Suvada jurnalistlar oldida chiqish qilgan Xitoyning Fijidagi elchisi Syan Bo “umumiy hisobda 10 ta davlatning qoʻllab-quvvatloviga erishilganini” aytdi. “Shunday boʻlsa-da, muayyan masalalar boʻyicha ayrim xavotirlar borligi tabiiy va biz kelishuvga erishmagunimizcha, bu ikki hujjat keyinroq muhokama qilinishiga kelishib oldik”.

Taklif toʻlaligicha oshkor etilmagan boʻlsa-da, dushanba kungi yigʻilish oldidan ommaviy axborot vositalariga, jumladan AFPga ham sizdirilgan.

Xitoy kelgusi haftalarda takliflar bayon qilingan “pozitsiyaviy hujjat” jamoatchilikka oshkor qilinishini aytdi.

Qarz tuzoqlari

Suvada turib soʻzlagan Van 10 mamlakat Xitoyning “Bir kamar, bir yoʻl” tashabbusi boʻyicha oʻzaro anglashuv memorandumi imzolashgan rozi boʻlganini eʼlon qildi.

Tomonlar “hamkorlik yuzasidan yanada koʻproq konsensusga erishish uchun doimiy va chuqurlashtirilgan muhokamalar va maslahatlashuvlarni davom ettiradi”, dedi Van Pekinning niyatlaridan xavotirda boʻlganlarni “jiddiy xavotirga tushmaslik va asabiylashmaslikka” chaqirib.

Trillion dollarlik “Bir kamar, bir yoʻl” tashabbusi 2013-yilda Xitoy prezidenti Si Szinpin tarafidan Xitoyning iqtisodiy va siyosiy taʼsirini kengaytirish maqsadida ishga tushirilgan boʻlib, uning doirasidagi koʻplab infratuzilmaviy rejalar Xitoy mahsulotlarini dunyo mamlakatlariga yetkazib berishni koʻzlaydi.

“Bir kamar, bir yoʻl” tashabbusiga yaqindan nazar solinsa, Pekinning tabiiy resurslarni oʻzlashtirishni monopollashtirish va Xitoydan tortib Oʻrtayer dengizi, jumladan Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo va Afrikagacha harbiy ambitsiyalarni kengaytirish maqsadi namoyon boʻladi.

BRI boshqa maqsadlar qatori nochor mamlakatlarning tabiiy boyliklarini Xitoy manfaatlari yoʻlida qazib olish va tashib ketishga ham xizmat qiladi.

Tanqidchilarga koʻra, Xitoy ushbu ulkan investitsiya loyihasining yashirin maqsadlari borligini inkor etsa-da, oʻz taʼsirini kuchaytirish uchun moliyaviy vositalar yordamida “qarz tuzogʻi diplomatiyasini” olib bormoqda. Bu usul qarzdor davlatlar moliyaviy muammolarga duch kelganida, ularning strategik obyektlarini tortib olishga imkon beruvchi qattiqqoʻl shartlar va kelishuvlarni majburan ilgari surishni koʻzda tutadi.

Kuzatuvchilar Xitoy moliyasiga ishonch borasida xavotir izhor etar ekan, Xitoy investitsiyasi shartlariga nisbatan norozilik tobora kuchayib bormoqda.

Oʻtgan jumada Germaniya kantsleri Olaf Sholts Xitoyning qashshoq mamlakatlarga koʻp yillik kreditlarni taqdim etayotgani dunyoni navbatdagi moliyaviy inqirozga duchor qiladigan “jiddiy xavf” keltirib chiqarishi haqida ogohlantirgan.

Xitoyning dunyo mamlakatlariga berayotgan kreditlari tufayli janubda navbatdagi yirik qarz inqirozi yuzaga kelishi mumkin degan xavotirlar mavjud va juda koʻp ishtirokchilar jalb qilingani sababli unga toʻliq nazar solish imkonsiz”, dedi u.

“Bu Xitoyni ham, global janubni ham yirik iqtisodiy va moliyaviy inqirozga duchor qiladi va dunyoning qolgan qismiga taʼsir qilmasdan qolmaydi”, dedi Sholts. “Shunday ekan, bu – jiddiy muammo.”