Кремлнинг Беларусга «ёрдами» Марказий Осиёни назорат қилиш стратегиясида акс-садо бермоқда

ОЛМАОТА – Россия режимининг Беларусдаги активларни қўлга киритиш ва унинг беқарор иқтисодиётига туртки беришга қаратилган ҳаракатлари Москванинг Марказий Осиёда таъсир дастакларини қўлга киритиш бўйича давом этаётган стратегиясига ўхшаб кетмоқда, дейди таҳлилчилар.

Беларус – Москванинг «стратегик теранлиги» учун ғоятда муҳим. Москва ўзининг деярли барча нефт ва газини Беларусга сотгани учун ҳам бу мамлакатдан жиддий манфаатдор.

Шунингдек, Белоруссияда стратегик жиҳатдан муҳим иккита ҳарбий объектга эгалик қилувчи Москванинг бу мамлакатда йирик ҳарбий манфаатлари ҳам бор.

Беларус ғалаёнлар гирдобига қолаётган шу кунларда Россия режими мамлакатдаги таъсири ва манфаатларини таъминлашга ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ интилмоқда.

9 август кунги баҳсли сайловларда олтинчи муддатга даъвогарлик қилган авторитар президент Александр Лукашенконинг истеъфосини талаб қилаётган намойишчилар ҳар куни Беларус кўчаларини тўлдирмоқда.

Намойишларни бостириш учун Лукашенко ишга солган махсус қўшинлар намойишчиларга қарши зўравонликлар ва қийноқлар қўллашда айбланган.

Россия президенти Владимир Путин Лукашенкога «назорат қўлдан чиқадиган бўлса», вазиятга аралашишга ваъда берган.

Беларус Россияга қарздор бўлиб улгурган. 27 август куни Лукашенко Путин билан Минскнинг Москва олдидаги бир миллиард долларлик қарзини қайта молиялаштириш тўғрисида келишиб олганини маълум қилди. У қайта молиялаштириш тафсилотлари ва шартларини очиқламаган.

Айни вақтда COVID-19 пандемияси ва миллий валютанинг қадрсизланиши туфайли Беларус иқтисодиёти инқирозга юз тутмоқда.

Бу воқеалар манзарасида Путин сентябр ойида ТАССга берган интервьюсида Москва Минскка 1,5 миллиард доллар қарз беришини айтиб, Россия Беларус иқтисодиётидаги энг йирик инвестор эканлигини таъкидлаган – бу ерда Россия капитали иштирокида ташкил этилган қарийб 2500 та корхона фаолият олиб боради.

«Биз қатор соҳалар ва йўналишларда барқарор ва чуқур ҳамкорлик қилиб келмоқдамиз», деди Путин.

Москва исканжасида

Кузатувчилар Кремл «сахийлиги»нинг ўз баҳоси борлигига шубҳа қилмайдилар.

Беларуснинг иқтисодий тадқиқот маркази (BEROC) катта илмий ходими Лев Львовскийнинг «Current Time» телеканалига маълум қилишича, 1,5 миллиард доллар миқдоридаги «ёрдам» нақд пуллар эмас, балки Россиянинг аввалги қарзи реструктуризацияси бўлиб, бунинг эвазига Минск энди Россияга жозибадор корхоналарни сотишга мажбур бўлиши мумкин.

Лвовскийнинг таъкидлашича, Беларуснинг бошқа чораси ҳам йўқ, зеро унинг иқтисодиёти Россияга қарам.

Россия аллақачон Беларуснинг кўплаб стратегик активларини назорат қилмоқда, агар у мамлакат иқтисодиётини қутқарадиган бўлса, улар Москва назоратига янада чуқурроқ кириши мумкин, дейди Вашингтондаги Атлантика кенгашининг катта илмий ходими Андерс Аслунд.

2011 йилда «Газпром» Беларус газ компаниясини ва аввал унга тегишли бўлмаган магистрал газ қувурининг ярмини сотиб олган. Россиянинг «Роснефть» давлат компанияси назоратидаги «Славнефть» Мозир нефтни қайта ишлаш заводининг 42,5 фоизини харид қилган, деб ёзади Аслунд.

Кремл назорати остидаги россиялик олигархлар Беларуснинг Ғарбга экспортининг учдан икки қисмини таъминлайдиган Беларусдаги бир нечта йирик саноат объектларини сотиб олишга ҳаракат қилмоқдалар.

Қозоғистондаги агрессив чоралар

Россия режими кўплаб соҳаларда ўз таъсирини кучайтираётган Марказий Осиё мамлакатлари учун воқеаларнинг бундай кетма-кетлиги жуда яхши таниш.

Москванинг Марказий Осиёдаги энг бой нефт конларига эга Қозоғистондаги хатти-ҳаракатлари тажовузкорроқ тус олган.

Бу ерда 10 мингдан ортиқ фирма, яъни Марказий Осиёнинг бу республикасида фаолият юритаётган барча хорижий компанияларнинг учдан бири русларга қарашли.

Россиянинг Каспий денгизидаги энг йирик халқаро нефт транспорт лойиҳаси – Каспий қувури консорциумида 24 фоизлик улуши бор. Узунлиги 1500 км дан ошадиган магистрал қувур Қозоғистон нефтини Россияга ва Европанинг қолган қисмига етказиб беради. Яна 12,5 фоизлик улуш Россиянинг «Лукойл» нефт компаниясига тегишли.

Бундан ташқари, Лукойл 1997 йилдан бери Қорачиғаноқ лойиҳасида 13,5 фоиз улушга эгалик қилади. Қорачиғаноқ Ғарбий Қозоғистон вилоятидаги йирик нефт ва газ конденсат конидир.

Москванинг Қозоғистондаги тарихий тажрибаси унинг минтақада назорат ва таъсирга эга бўлиш учун қанчалик шафқатсиз ҳаракат қилишини кўрсатмоқда, дейди таҳлилчилар.

1990-йилларда Москва Қозоғистон ва Россия ўртасидаги Европага нефт экспорт қилувчи қувурдан фойдаланишни тўхтатиши учун Остона ҳукуматига босим ўтказган, дейди нефт ва газ соҳаси бўйича олмаоталик таҳлилчи, «Қозоғистоннинг қора қони» китоби муаллифи Олег Червинский.

Кремлнинг мақсади – Ғарбий Қозоғистон вилоятидаги йирик Тенгиз конида нефт қазиб олувчи халқаро консорциумда «Лукойл» учун 5 фоиз улушга эга бўлиш эди, деди у.

Шу билан бирга, Қозоғистонда унинг рангли металлургия, уран қазиб олиш, телекоммуникация ва банк соҳасидаги улуши катта, деди Червинский Москва айни вақтда ўз бозорида Марказий Осиё давлатларининг имкониятларини чеклашини айтиб.

Олмаотадаги Хавфларни баҳолаш гуруҳи раҳбари Досим Сатпаев Россия ва Қозоғистон ўртасидаги ўзаро инвестицияларнинг номутаносиблигига эътибор қаратди.

365info.kz янгиликлар веб-сайтига берган интервьюсида у «Қозоғистон бизнесининг Россия бозорига кириб бориши деярли имконсиз» деб таъкидлаган.

«Россия компаниялари Қозоғистонда янгидан-янги йўналишларни эгаллаб олмоқда. Биз эса Россия бозорида ҳеч нарса сотолмаяпмиз», деди Сатпаев.

«ЕОИИнинг очиқ ҳудудида бизнинг иқтисодиётимиз Россияники билан таққослаганда рақобатга мутлақо бардошсиз бўлиб чиқди», дея қўшимча қилди у баъзи собиқ Совет Иттифоқи давлатларидан ташкил топган ва Москва томонидан мувофиқлаштириладиган Евроосиё иқтисодий иттифоқини назарда тутиб.

«Мутлоқ сиёсий ҳаракат»

Худди шу стратегия Қирғизистонда ҳам амал қилмоқда. 2013 йил июл ойида Россиянинг энергетика гиганти «Газпром» Қирғизистоннинг «Қирғизгаз» давлат газ компаниясини барча газ қувурлари, газ тақсимлаш станциялари ва ерости омборлари билан рамзий 1 долларга сотиб олди.

Бишкек газ операторини банкротликдан қутқариш ва табиий газга бўлган ички эҳтиёжни қондириш учун шундай йўл тутишга мажбур бўлган.

Авваллари Қирғизистон Ўзбекистон ва Қозоғистондан етказиб бериладиган газга таянар эди, бу битимдан кейин эса Россия ва хусусан Газпромга қарам бўлиб қолди, деб ёзган эди ўшанда Россиянинг «Нефтегаз.ру» энергетика янгиликлари сайти.

«Шубҳасиз, Қирғизистон билан битим мутлақо сиёсий чорадир. Энди Россиянинг Марказий Осиёда стратегик аҳамиятга эга мамлакатдаги таъсири сезиларли даражада кучаяди», деб таъкидлаган «Нефтегаз.ру».

Уч йил олдин Россия Қирғизистондаги ягона ҳарбий саноат заводи – «Дастан»ни сотиб олишга уринди. Бишкекда жойлашган бу завод Россия, Украина ва Ҳиндистонга торпедалар ва тегишли компонентларни экспорт қилади.

Москва Қирғизистонга 180 миллион долларлик қарзидан кечишни таклиф қилиб, эвазига корхона акцияларининг 48 фоизини сўраган. Бироқ, бу келишув амалга ошмади ва қарз Қирғизистоннинг бўйнида қолди.

Қирғизистон, айниқса ЕОИИга аъзолик сабабли, анчадан бери Россиянинг иқтисодий таъсири доирасида бўлиб турибди, дейди Қирғизистоннинг собиқ иқтисодиёт вазири, ҳозирда Бишкекдаги Kyrgyz Concept сайёҳлик компаниясининг раҳбари Эмил Уметалиев.

«Бугун ташқи иқтисодий сиёсатимизни ўзимиз эмас, балки Россия белгилайди. Қирғизистон ЕОИИ аъзоси ўлароқ ҳаракат эркинлигидан маҳрум бўлди ва бўйсунувчи позициясига тушиб қолди», деди Уметалиев.

Россия ўзининг геосиёсий манфаатлари ҳудудида, жумладан, ЕОИИ ёрдамида кенгайтирилган иқтисодий назорат ўрнатгани Кремлга бу давлатларни ўз таъсир доирасида ушлаб туриш ва ўз мақсадларини амалга ошириш учун уларга босим ўтказишга имкон беради, дейди халқаро алоқалар бўйича Нур-султонлик мутахассис Руслан Назаров.

«Путин омматан шерик мамлакатларни қўллаб-қувватлашини таъкидлаб келади», деди Назаров. «Аслида эса у ўз манфаатларинигина кўзлайди».