Xavotirlarning kuchayishi ortidan Qozog‘iston Rossiyadan uzoqlashmoqda

OSTONA – Kreml bilan xalqaro masalalarda yakdil pozitsiyada bo‘lishga odatlangan Qozog‘iston Rossiya bilan aloqalarini qayta ko‘rib chiqmoqda, deydi tahlilchilar.

Qozog‘iston Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) Xavfsizlik kengashining doimiy bo‘lmagan a’zosidir. U 14 aprel kuni Rossiya tomonidan taklif qilingan, Suriyada koalitsiya tomonidan amalga oshirilgan havo hujumlarini qoralovchi rezolyutsiya loyihasini qo‘llab-quvvatlashni istamadi. Havo hujumlari bir necha kun oldin Suriya prezidenti Bashar Asad tomonidan ehtimoliy kimyoviy qurol qo‘llanishiga javoban ko‘rilgan chora bo‘ldi.

Rossiya tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Suriya rejimi Damashq yaqinida 40 kishi hayotiga zomin bo‘lgan va 500 kishiga jarohat yetkazgan, isyonchilar maskani bo‘lgan Dumada uyushtirilgan kimyoviy qurol hujumida ayblanmoqda.

Rossiya rezolyutsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchradi va qo‘llab-quvvatlanmadi. Kengashning 3 a’zosi uni yoqlab, 8 nafari esa qarshi ovoz berdi. Qozog‘iston yana uch mamlakat bilan birga betaraf qolgan. Rezolyutsiya qabul qilinishi uchun kengashning 15 a’zosi ko‘pchilik bo‘lib ovoz berishi kerak, bunda beshta doimiy a’zo – Buyuk Britaniya, Xitoy, Fransiya, Rossiya hamda AQSH veto qo‘llamasligi talab etiladi.

BMT matbuot xizmati bayonotiga ko‘ra, hujjat loyihasi qabul qilingan taqdirda “AQSH va uning ittifoqchilaridan bunga o‘xshash har qanday faoliyatni zudlik bilan to‘xtatish va xalqaro qonunlarga zid keladigan har qanday kuch ishlatishdan tiyilish talab qilingan bo‘lardi”.

Ishonchsiz ittifoqchi

Tahlilchilarga ko‘ra, Rossiya bilan uzoq muddatdan beri yaqin geosiyosiy hamkorligi hisobga olinsa, Qozog‘istonning betaraf qolishi alohida e’tiborga molik voqeadir.

Ikki davlat o‘tmishda harbiy yo‘nalishda yaqin hamkorlik qilgan. 1992-yildan buyon Qozog‘iston Rossiya rahbarlik qiladigan va sobiq Sovet respublikalarini birlashtiruvchi xavfsizlik ittifoqi hisoblanuvchi Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (ODKB) a’zosi bo‘lgan.

Shu bilan birga, Qozog‘iston sobiq sovet davlatlarining savdo bloki hisoblangan Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqiga ham a’zo.

Ostonaning ushbu qadami o‘zgaruvchan tashqi siyosati va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashishi tufayli xalqaro maydonda yakkalanib qolgan Rossiya bilan birga bir kemada bo‘lishni istamayotganligining belgisidir, deydi qozog‘istonlik siyosiy tahlilchilar.

Shunday bo‘lsa-da, ayrim taxminlarga ko‘ra, Qozog‘iston uchun Kreml ta’siridan chiqish oson bo‘lmaydi va bir necha yillarni talab qilishi ham mumkin.

Aloqalarni keskin ravishda uzish 2014-yilda Rossiya Ukrainani bosib olganiga o‘xshash vaziyatni keltirib chiqarishi mumkin, degan edi olmaotalik siyosiy tahlilchi Aydos Sarim Ozod Yevropa/Ozodlik (RFE/RL) radiosining Ukraina xizmatiga yanvar oyida.

“Rossiyaga sovet yadroviy qurollarini qaytarib berish evaziga Ukraina, Belarus va Qozog‘istonga nisbatan tajovuz qilmaslikni kafolatlovchi 1994-yilda imzolangan Budapesht Xavfsizlik kafolati to‘g‘risidagi memorandumi kabi ikki tomonlama bitimlargagina asoslanish juda ham soddalik hisoblanadi, dedi Sarim.

“Rossiya bilan kelishuvlar ular yozilgan qog‘ozga ham arzimaydi”, deb qo‘shimcha qildi u.

“Sobiq imperiyadan ajrashning ikki yo‘li bor”, dedi Sarim. “Qozog‘ston tanlagan tinchlik yo‘li bor, u juda uzun. Shuningdek, Gruziya va Ukrainada bo‘lgani kabi, urush bilan kechadigan yomon yo‘l ham bor”.

Nizodan qochish

Qozog‘iston rasmiylari Rossiya tomonidan Qozog‘istonning shimoliy hududlariga kirishga urinish ehtimolini ham istisno qilmay qo‘yganlar.

2014-yilda Rossiya Qrim yarimorolini kuch bilan Ukrainadan ajratib, o‘ziga qo‘shib olishi Qozog‘iston uchun xavotirli belgi bo‘ldi, deydi siyosiy tahlilchilar.

Ostona Rossiyaga qarshi muvozanat kuchiga ega bo‘lishi kerak, Rossiya rahbarligidagi ODKB unga to‘g‘ri kelmaydi, deydi uralsklik siyosiy tahlilchi Sultanbek Sultangaliyev Karvonsaroy nashriga.

Shu maqsadda o‘tgan yil iyul oyida Qozog‘iston Amerika Qo‘shma Shtatlari bilan harbiy bitimni imzoladi, bu hamkorlik 2018-yildan 2024-yilgacha davom etadi.

Qozog‘iston xavfsizlik masalalarida ham Qo‘shma Shtatlarni faol qo‘llab-quvvatlashni boshladi. Masalan, Afg‘onistonga yuk tashishda AQSH armiyasining Oqtov va Quriqdagi Kaspiy dengiz portlaridan foydalanishiga ruxsat berdi.

“Bu Qozog‘iston tanlagan pragmatik tashqi siyosat yo‘lining yaqqol misoli bo‘lib, u ko‘p vektorli yondashuv prinsipiga asoslangan”, dedi Sultangaliyev.

O‘tgan yili kuzda Qozog‘iston Kremlning ustomonligi bilan yaxshi tanish bo‘lgan davlatga mos keluvchi harbiy doktrinani qabul qildi.

Yangi doktrinaning tahlili Rossiyaning Ukrainaga qarshi tajovuziga Qozog‘istonning munosabatini ochiqlaydi, deydi olmaotalik siyosiy tahlilchi Ruslan Jang‘azi.

“Yangi doktrinada ilk bor “gibrid urush” va “kiberhujum” tushunchalari Qozog‘istonga qarshi harbiy tahdidlar qatorida tilga olingan”, dedi Jang‘azi Karvonsaroy nashriga.

Ostona Qozog‘istonning Rossiya bilan chegaradosh shimoliy viloyatlarida Ukrainada bo‘lgan voqealar yuz berishidan xavotirda, deydi u.

Xavf ostidagi Qozog‘iston

Jong‘oziga ko‘ra, Qozog‘istonni Rossiya tajovuzi oldida zaiflashtirayotgan uch omil bor. Moskva ruslardan iborat etnik ozchiliklarni himoya qilish boshqa mamlakat hududiga bostirib kirishga sabab bo‘lishi mumkinligini avval ko‘rsatib bo‘lgandi.

“Eng avvalo, mamlakatda etnik-demografik muvozanatga putur yetgan. Bu shimoliy va sharqiy hududlardagi qozoq millatiga mansub aholi manfaatlariga zid, sababi bu yerlarda ruslar (xuddi Qrimda bo‘lgani kabi) hukmron”, deydi Jong‘ozi Karvonsaroy bilan suhbatda.

“Ikkinchi muhim omil – ayrim etnik ozchiliklar (ushbu holatda - ruslar) orasida mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatdan yashirin norozilik mavjudligidir. Bu Ukrainaga qarshi olib borilayotgan urushda ham faol qo‘llanilmoqda”, dedi u.

“Uchinchi omil - ushbu viloyatlar bevosita Kremlning axborot siyosati ta’sirida qolgan, sababi ushbu hududlar aholisi asosan Rossiya ommaviy axborot vositalarini kuzatadi”, dedi Jong‘ozi.

Jong‘ozining aytishicha, bu kabi xavflar rasmiylarning aholini ko‘chirishni boshlashiga uchun jiddiy sabab bo‘lgan. Natijada, asosan etnik qozoqlardan iborat janubliklar shimoliy hududlarga ko‘chirilmoqda.

Qozog‘iston hukumati shimolga ko‘chib o‘tadiganlarga ijtimoiy ko‘mak berib keladi va buni rasman janubda ortiqcha ishchi kuchi, shimolda esa iqtisodiy ehtiyoj mavjudligi bilan izohlaydi, dedi u.

Bundan tashqari, kuzatuvchilar 1998-yilda Qozog‘iston poytaxtining janubdagi Olmaotadan shimoldagi Ostonaga ko‘chirilishini mamlakatning o‘z hududini muhofaza qilishga intilishi sifatida baholaganlar.